Dzisiejsza data:

Cerkiew Katedralna Przemienienia Pańskiego

ul. Ruska 15

           Z racji położenia Lublina niedaleko wschodniej granicy i przebiegających tu szlaków handlowych z zachodu na wschód, w mieście zawsze istniała dość duża kolonia Rusinów. Dla ich potrzeb w 1447 wzniesiono tu drewnianą cerkiew prawosławną Przemienienia Pańskiego, ufundowaną przez księżną kijowską Marię Iwanowną. Zachowane listy metropolity kijowskiego Michała Rachozy z 1594 do bractwa lubelskiego jako lokalizację świątyni wskazują przedmieście Czwartek, na górze przy trakcie litewskim i ruskim. Bliskie sąsiedztwo kościoła św. Mikołaja sprawiało, że zarządcy obu świątyń toczyli ze sobą spory.

            W latach 1560-1573 przy cerkwi wybudowano monastyr – prawosławny klasztor, a w 1586 prawosławni mieszkańcy miasta założyli bractwo cerkiewne, jedno z pierwszych na terenie Rzeczpospolitej. Ich działalność nie ograniczała się jedynie do sfery religijnej, bowiem założyli także szkołę, przytułek dla ubogich i szpital. W 1569 w Brześciu została zawarta unia, na mocy której cerkwie prawosławne funkcjonujące na terenie Polski zostały przyłączone do kościoła katolickiego, z zachowaniem rytu prawosławnego. Król Zygmunt III udzielił poparcia kościołowi i zwolennikom pojednania, zwanymi unitami, lecz w rezultacie spowodowało to, że wyznawcy prawosławia byli wielokrotnie prześladowani. Bractwo cerkiewne walczyło wówczas o odzyskanie należnych im praw i przeciwstawiało się unii. W 1601 do jego kręgu wstąpiło wielu przedstawicieli ruskich rodów, prawdopodobnie pod wpływem autorytetu ówczesnego proboszcza, Piotra Passkiego oraz jego syna, Sawy. Wśród nich byli książęta Ostrogscy, którzy podarowali cerkwi ikonę Matki Bożej, zwanej później Lubelską.

            W 1587 drewniana cerkiew została doszczętnie zniszczona przez ogień. Z pogorzeliska ocalał jedynie ikonostas. Budowę nowej świątyni rozpoczęto w następnym roku, nieznana jest jednak data jej ukończenia. Przypuszcza się na podstawie zachowanych dokumentów, że w owym czasie na terenie Lublina funkcjonowała jeszcze jedna cerkiew, być może była to świątynia przy wybudowanym wcześniej monastyrze. Według kolejnych informacji w 1607 rozpoczęła się budowa kolejnej cerkwi, wobec czego uważa się, że budowla zaczęta w 1587 mogła spłonąć na początku XVII wieku, a ta jest trzecią z kolei. Świątynia, budowana przez Lubelskie Bractwo Cerkiewne, została ukończona w 1633, jednak wówczas pojawiły się próby przejęcia jej przez unitów, kończące się rozprawami w lubelskim trybunale. W tym samym roku, podczas sejmu koronacyjnego w Krakowie, król Władysław IV uznał istnienie cerkwi prawosławnej oraz nadał przywileje i prawa wyznawcom prawosławia. Wyłączył również lubelską parafię spod zwierzchnictwa unickiego biskupa i zadeklarował osobistą opiekę nad nią. Uwieńczeniem tego była konsekracja świątyni na Czwartku przez metropolitę kijowskiego Piotra Mohyłę. Nie zakończyło to jednak sporów, bowiem przez cały XVII wiek przechodziła ona kilkukrotnie pod jurysdykcję unitów i prawosławnych, aby ostatecznie w 1695 znaleźć się pod władaniem zwolenników unii. Przy cerkwi osiedlili się o.o. bazylianie, a w 1752 powołano bractwo św. Onufrego. Świątynia zyskała wówczas wiele elementów wystroju związanych z obrządkiem zachodnim: łacińskie ołtarze boczne, organy, dzwonki. W 1864 wskutek represji po powstaniu styczniowym władze carskie dokonały kasaty zakonu bazylianów, którzy udzielili poparcia powstańcom. W 1875 cerkiew po przeprowadzonym remoncie odzyskała swój wschodni charakter, powrócono również do prawosławnych nabożeństw i obrzędowości. Parafia weszła w skład prawosławnej diecezji warszawsko–chełmskiej, a kilka lat później przeprowadzono gruntowny remont, usuwając ostatnie łacińskie elementy wystroju.

           Na początku XX wieku przy cerkwi otwarto bibliotekę, przekształconą później w placówkę publiczną. Parafia wzbogaciła się wówczas o wiele cennych darów, takich jak kopia jerozolimskiej ikony Bogurodzicy, cząstka Krzyża Świętego i fragment kamienia z Golgoty, przekazane przez patriarchę jerozolimskiego Damiana. Niestety w czasie I wojny światowej duża część wyposażenia i wartościowych przedmiotów zaginęła, w tym lubelska ikona Matki Bożej, ofiarowana przez Ostrogskich. Po wojnie przez przypadek dwaj parafianie natrafili na bazarze na kopię tej ikony, która, jak okazało się, pochodziła z soboru prawosławnego, który w latach 1876-1925 stał na placu Litewskim. Obecnie znajduje się ona na miejscu oryginalnego, zaginionego wizerunku maryjnego. Po wojnie kilkukrotnie przeprowadzano remont cerkwi. W latach 70. świątynia została okradziona, zginęło wówczas kilkadziesiąt cennych ikon, w tym najstarszych, datowanych na XVII wiek. W latach 1986-1992 przeprowadzono renowację ikonostasu. Od 1989 cerkiew jest katedrą biskupa diecezjalnego. Przy parafii działają liczne towarzystwa i zgromadzenia: Bractwo Młodzieży Prawosławnej, bractwo cerkiewne pod wezwaniem św. Atanazego Brzeskiego, Związek Ukraińców w Polsce.

            Teren cerkwi jest otoczony wysokim murem, do którego od wewnątrz przylega plebania, kancelaria i budynek mieszkalny. Do środka prowadzi brama od południa. Świątynia nie jest dostępna dla zwiedzających, udostępniana tylko wiernym na czas nabożeństw. Cerkiew jest jednonawowym budynkiem założonym na planie prostokąta, z prezbiterium zakończonym apsydą i dwiema zakrystiami po obu stronach. Od strony zachodniej posiada masywną czworoboczną wieżę z kruchtą, nakrytą cebulastym hełmem. Dekorację architektoniczną stanowią renesansowe elementy obecne we fragmentach szczytu i gzymsach. Półkoliście zamknięty otwór wejściowy posiada dekoracyjny portal, w szczycie którego umieszczono ikonę Przemienienia Pańskiego.

            We wnętrzu na uwagę zasługuje późnorenesansowy ikonostas, umieszczony pomiędzy dwoma masywnymi, pokrytymi dekoracją imitującą marmur filarami, oddzielającym sferę sacrum (przestrzeń za ikonostasem dostępną dla duchownych) i profanum (nawę). Jest to dwukondygnacyjna konstrukcja, w części dolnej pięcioosiowa, w górnej – dziewięcioosiowa, ze zwieńczeniem w postaci pięciu kartuszy. Bizantyński program ikonograficzny łączy się tutaj z ornamentami stosowanymi w europejskim snycerstwie: motywami okuciowymi, roślinnymi i zwierzęcymi.

              

            Za najwcześniejszą ikonę (połowa XVI wieku) uważa się ikonę Zaśnięcia Marii Panny (rząd namiestny). Najpóźniejsze to XIX – wieczne ikony: od strony północnej – ikona św. Wawrzyńca (wrota diakońskie) i ikona św. Bazylego, od strony południowej – ikona św. Szczepana (wrota diakońskie) i ikona św. Mikołaja.

            W 1909 wykonano polichromię na sklepieniu prezbiterium i nawy przedstawiającą Chrystusa Pantokratora, Serafiny i Cherubiny. Na ścianach pod arkadami widnieją postacie ewangelistów, proroków Eliasza i Mojżesza, wizerunek Matki Bożej w centralnym miejscu oraz świętych kościoła wschodniego: Włodzimierza, Olgi, Cyryla, Metodego i Arcykapłanów.

         

            W czasie badań archeologicznych na terenie cerkwi odkryto sześć podziemnych krypt w północno – wschodniej części nawy i po obu stronach wieży, a w nich szczątki ludzkie. W północnej części, w obrębie murów zlokalizowano również relikty cmentarza.

                                                                             Opracowała Aleksandra Szymula

Grafika losowa