Towarzystwo Kredytowe Ziemskie obecnie Sąd Okręgowy

ul. Krakowskie Przedmieście 43

           W południowej pierzei Krakowskiego Przedmieścia, naprzeciwko dawnego pałacu Morskich, znajduje się gmach Sądu Okręgowego. Przed 1801 na tym terenie stała karczma i spichlerz, będące własnością Zielińskich, później nieruchomość wielokrotnie zmieniała właścicieli. W 1801 zakupił ją Józef Czempiński, w 1827 – rodzina Xelowskich, w 1839 – Przybylscy, a następnie Antoni i Józef Kozyrscy, którzy już rok później odprzedali ją Walentemu Duninowi. W kolejnych latach działka przechodziła do rąk Karola Hincza (1845), Adama Fritscha i Józefa Plendela (1850), Justyny Landańskiej i Teodora Kazimierskiego (część odkupiona od Plandela w 1855) oraz do sąsiadującego z parcelą kościoła ewangelicko–augsburskiego (część odkupiona od Fritscha w 1856). W 1858 działkę przejęli Franciszka i Józef Przybylscy, odstępując ją trzy lata później Towarzystwu Kredytowemu Ziemskiemu.  Była to pierwsza w Królestwie Polskim instytucja bankowa, założona w Warszawie w 1825 przez Franciszka Druckiego – Lubeckiego. Należeli do niej właściciele ziemscy opłacający podatek powyżej 100 zł oraz rząd z częścią dóbr narodowych. Celem działalności Towarzystwa było udzielanie kredytów długoterminowych, pomoc w oddłużaniu i modernizacji majątków ziemskich. Stowarzyszenie to miało swoje filie w Lublinie, Płocku, Radomiu, Kaliszu, Suwałkach i Siedlcach, a główną siedzibę w Warszawie przy ul. Kredytowej.

           W latach 1874-1876 przy Krakowskim Przedmieściu wybudowano eklektyczny gmach według projektu warszawskiego architekta Juliana Ankiewicza, uważany w 1888 przez Gazetę Lubelską za najpiękniejszy wśród lubelskich budowli: Zbudowany jest on w stylu odrodzenia, z odcieniem cechującym domy wiedeńskie, posiada proporcje stylu włoskiego, jednak formy nieco wydatniejsze, aby otrzymać większą głębokość cieni. Piękno przebija tu z każdej części, zacząwszy od gzymsu, aż do kolumn dźwigających balkon. Te ostatnie są mianowicie rzeczywiście udane. Porządek toskański zachowany w nich w zupełności. Znać, że budowniczy wiedział, co robił i jak robił.¹

             Jednopiętrowy budynek został założony na planie podkowy z krótkimi ramionami bocznymi i półokrągłym ryzalitem na osi strony północnej (tylnej) oraz niewielkim ryzalitem na osi fasady. Dominantę trzynastoosiowej, symetrycznej elewacji frontowej stanowi czterokolumnowy portyk z balkonem otoczonym murowaną balustradą z tralkami. Na osi głównej znajduje się wejście (obecnie nieużytkowane), do którego prowadzą schody. Osie budynku wyznaczają okna, na balkonie nad portykiem półokrągłe i zamknięte archiwoltą, pozostałe prostokątne, ujęte w profilowane opaski okienne. Otwory okienne i drzwiowy na parterze otrzymały nadokienniki w postaci podłużnej płyciny z płaskorzeźbioną dekoracją roślinną i belkowania. Okna na piętrze ozdobiono podokiennikami z pustymi prostokątnymi płycinami i konsolkami oraz zwieńczeniem w formie trójkątnych naczółków, również wspartych na konsolkach. Pozostałą dekorację architektoniczną stanowią pilastry, gzymsy i boniowanie na wysokości parteru. W zwieńczeniu całego gmachu zastosowano gzyms kostkowy oraz attykę w partii ryzalitu, z płaskorzeźbionym orłem pośrodku. Na szczycie znajdują się grupa rzeźbiarska: stojąca bogini płodności Cerera z wiązką zbóż w otoczeniu siedzących postaci uosabiających przemysł i rolnictwo.

           Pozostałe elewacje posiadają analogiczne, chociaż skromniejsze dekoracje. Na północnej elewacji półokrągły ryzalit z pilastrami flankowany jest na wysokości pierwszego piętra balkonami. Zachodni balkon posiada balustradę żeliwną, zaś wschodni – żeliwną z murowanymi słupkami. Balkon z murowaną tralkową balustradą znajduje się również na piętrze elewacji zachodniej.

           Pomieszczenia zostały rozplanowane w dwóch traktach z korytarzem w środku. Nieużytkowane obecnie wejście od strony Krakowskiego Przedmieścia prowadzi do hallu z klatką schodową. Wnętrze zostało dostosowane do potrzeb instytucji sądu. Zachowane zostały liczne detale architektoniczne z okresu powstania budowli: reprezentacyjna klatka schodowa, rzeźbione supraporty, sztukaterie, kominki, a nawet meble z epoki.

            W 1925 obiekt przeszedł na własność Banku Ziemskiego, a w 1934 na rzecz Skarbu Państwa. Po wyzwoleniu w lipcu 1944 budynek zajęła Delegatura Rządu Rzeczpospolitej na Kraj, o czym przypomina tablica pamiątkowa poświęcona Władysławowi Cholewie, delegatowi rządu londyńskiemu na województwo lubelskie i wojewodzie lubelskiemu. W 1949 przeprowadzono remont generalny, adaptując go na potrzeby Sądu. Od północnego zachodu, w bliskim sąsiedztwie kościoła ewangelicko – augsburskiego powstał nowy kilkukondygnacyjny gmach, wybudowany w latach 1967–1969 według projektu architekta Józefa Urbanowicza, skomunikowany łącznikiem dobudowanym do zachodniego skrzydła starego gmachu.

           Obok gmachu sądu, w głębi działki, zachowały się dawne stajnie i powozownie służące niegdyś ziemiańskiej klienteli, obecnie wykorzystywane jako garaże.

Bibliografia:

Denys M., Lublin między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918-1939, Łódź 2010

Denys M., Wyszkowski M., Lublin i okolice. Przewodnik, Lublin 2000

Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Lublin 1974