Dzisiejsza data:

POMNIK OFIAR MAJDANKA na terenie Państwowego Muzeum na Majdanku

           Jednym z najbardziej rozpoznawalnych lubelskich pomników jest monument znajdujący się na terenie Państwowego Muzeum na Majdanku. Charakterystyczny obiekt usytuowany przy głównej trasie prowadzącej z Lublina do Zamościa i Chełma jest tylko częścią ogromnego założenia, powstałego w latach 1968-1969.

           W 1967 Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa we współpracy z Towarzystwem Opieki nad Majdankiem i Związkiem Polskich Artystów Plastyków ogłosiła konkurs na projekt pomnika, nie określając jednak dokładnych wytycznych i pozostawiając artystom swobodę kompozycji. Decyzja o konkursie była odpowiedzią na prośby byłych więźniów Majdanka uznających dotychczasowe formy upamiętnienia za zbyt skromne. Z całego kraju napłynęło sto czterdzieści prac prezentujących różnorodne rozwiązania formalne. Czterdzieści projektów konkursowych wystawiono do oglądania w warszawskim Arsenale, a następnie w lubelskim Biurze Wystaw Artystycznych.

            Ostatecznie nie przyznano pierwszej nagrody, a zwycięzcami zostali Stanisław Strzyżyński z Nałęczowa i Józef Kłeczek z Lublina z projektem dwudziestu sześciu ośmiometrowych granitowych słupów ustawionych w jednym rzędzie, symbolizujących zamordowane w obozie narodowości. Stworzona w ten sposób ściana miała odzwierciedlać opór oraz walkę z nazistowskimi oprawcami. W połowie długości muru zaplanowano kompozycję rzeźbiarską przywołującą na myśl ludzkie postacie.

           Dużym uznaniem cieszył się również projekt autorstwa grupy studentów Politechniki Warszawskiej. Ich praca zakładała utworzenie pomnika – miejsca pamięci wzdłuż drogi przechodzącej przez obóz amfiteatru, ograniczonego tysiącami betonowych słupów, których ilość zwiększałaby się wraz ze zbliżaniem się do istniejącego już kopca, uformowanego z ziemi zmieszanej ze szczątkami ofiar, zebranej po likwidacji obozu.

           Ostatecznie do realizacji wybrano projekt Wiktora Tołkina z Gdańska, więźnia Auschwitz, autora pomnika na terenie byłego obozu koncentracyjnego w Sztutowie i pomnika Zaślubin Polski z Morzem w Kołobrzegu. Współtwórcą dzieła w aspekcie rozwiązań konstrukcyjnych był inż. Janusz Dębek z Gdańska. O wybraniu tego projektu zdecydowały prawdopodobnie motywy praktyczne, tzn. zabezpieczenie ziemi z prochami. Pracę przy budowie rozpoczęto wiosną 1968, wykonując nasypy pod dwa elementy pomnika – Bramę i Mauzoleum, odpowiednio zagęszczone, by wytrzymały ciężar konstrukcji. 15 września odbyła się uroczystość położenia kamienia węgielnego i wmurowanie aktu erekcyjnego pomnika, w obecności między innymi byłej więźniarki Majdanka, Danuty Brzosko–Mędryk oraz tysięcy mieszkańców Lublina.

           Lubelski monument jest dużym założeniem architektoniczno–rzeźbiarskim, obejmującym trzy elementy: Bramę, Drogę Hołdu i Pamięci oraz Mauzoleum z prochami ofiar. Projekt wymusza na odbiorcy pokonanie symbolicznej drogi, jaka spotkała ofiary Majdanka – od bramy oznaczającej zamknięcie wolnego świata i wejście na teren obozu do miejsca, gdzie spoczywały szczątki zamordowanych. Po przekroczeniu jednej z żeliwnych furtek symbolizujących cierniowe krzewy odbiorca zbliża się do wielkiej bryły, po drodze pokonując spadek terenu najeżony z obu stron ostrymi kamieniami. Na sześciu granitowo – mosiężnych zniczach stojących po lewej stronie wykuto lata okupacji niemieckiej. Następnie należy pokonać wąskie i strome stopnie, dostępne z trzech stron, które przybliżają do ogromnego pomnika. Żelbetowa konstrukcja o wymiarach 11 x 35 x 7 m, wsparta na dwóch filarach, jest nawiązaniem do bram piekieł z Boskiej Komedii Dantego Alighieri:

Przeze mnie droga w miasto utrapienia,

Przeze mnie droga w wiekuiste męki,

Przeze mnie droga w naród zatracenia.

Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki.

Wzniosła mię z gruntu Potęga wszechwładna,

Mądrość najwyższa, Miłość pierworodna;

Starsze ode mnie twory nie istnieją,

Chyba wieczyste – a jam niepożyta!

Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją.

(Dante Alighieri, Boska komedia, cz. 1, Piekło, pieśń III. Tłum. Edward Porębowicz)

            Formę pomnika wykonano z gipsowego odlewu w skali 1:1. Na szalunek narzucono warstwę gliny, a następnie betonu. Aby zabezpieczyć materiał przed zbyt szybkim wysychaniem, całość zasłonięto brezentem i zainstalowano urządzenia utrzymujące wilgoć. Na Bramie, od strony tzw. czarnej drogi, którą prowadzono więźniów do obozu, wykuto głęboki relief, przedstawiający symboliczne sylwetki ludzkie, zdeformowane kształty, mocno podkreślone poprzez płaszczyznę modelowaną światłocieniem. Na lewym filarze umieszczono brązową tablicę z inskrypcją: BOHATEROM MAJDANKA KTÓRZY WALCZĄC/ PRZECIW HITLEROWSKIEMU LUDO-/ BÓJSTWU O WOLNOŚĆ SWYCH NARODÓW/ I CAŁEJ LUDZKOŚCI BRONIĄC IDEAŁÓW/ CZŁOWIECZEŃSTWA I GODNOŚCI WŁASNEJ/ PONIEŚLI TU ŚMIERĆ MĘCZEŃSKĄ/ RADA PAŃSTWA/ POLSKIEJ RZECZPOSPOLITEJ LUDOWEJ/ JAKO WYRAZ PAMIĘCI I HOŁDU/ DLA ICH MĘCZEŃSTWA I WALKI Z FASZYZMEM/NADAJE/ ORDER KRZYŻA GRUNWALDU I KLASY/ WARSZAWA 1969 20 WRZEŚNIA. Na prawym filarze widnieje sygnatura autora TOŁKIN.

           Stojąc pod Bramą, otwiera się widok na ogromną przestrzeń, w której dominuje perspektywa drogi prowadzącej do kopuły mauzoleum. Po przekroczeniu piekielnej bramy pozostaje już tylko zejście stromymi schodami i przejście długim, prostym odcinkiem asfaltowej drogi, po prawej stronie mijając wieże strażnicze i ogrodzenie w drutów kolczastych. Na jej końcu odbiorca – pielgrzym staje przed żelbetową kopułą mauzoleum, wzniesionym na miejscu kopca usypanego w 1947 z prochów pomordowanych więźniów przemieszanych z ziemią zebraną na terenie obozu. Monumentalny obiekt jest symboliczną urną nakrytą kopułą, często porównywaną z grobem Teoderyka w Rawennie lub rzymskim Panteonem. Wielkość mauzoleum podkreśla wysoki cokół, który można pokonać z trzech stron stromymi schodami. Kopuła o rozpiętości 35 m podparta jest trzema filarami, a w jej centrum znajduje się świetlik o średnicy 7 m wykonany z epidianu zbrojonego włóknem szklanym o grubości 15 cm. Na fryzie kopuły widoczne są nieregularne reliefowe formy, analogiczne jak na Pomniku–Bramie oraz napis Los nasz dla was przestrogą, będący cytatem z wiersza Franciszka Fenikowskiego Żałoba. Kopuła, zachowując 2,5 metrowy odstęp, nakrywa betonową misę wyłożoną płytami polerowanego sjenitu, w której spoczywają szczątki ofiar, zabezpieczone przed rozwianiem przez wiatr wodą szklaną.

           Prace przy budowie całego założenia odbywały się na kilku odcinkach jednocześnie. Zatrudnionych było około dwustu osób pracujących na trzech zmianach przez całą dobę, przy pomocy Wojska Polskiego. Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce cztery dni po zakończeniu robót, 21 września 1969 roku. W uroczystościach brali udział przedstawiciele najwyższych władz państwowych z premierem Józefem Cyrankiewiczem na czele, byli więźniowie Majdanka, goście z kraju i zagranicy oraz mieszkańcy miasta. Wydarzenie to było również manifestacją polityczną ówczesnej władzy, która podkreślała polską i radziecką martyrologię oraz wagę przyjaźni z narodem radzieckim i wdzięczność wobec ZSRR.

Bibliografia:

  • Olesiuk D., Kokowicz K., Jeśli ludzie zamilkną, głazy wołać będą…Pomnik ku czci ofiar Majdanka, Lublin 2009

  • Ożóg K. S., Pomniki Lublina, Lublin 2014

  • Dunin R., Uroczystość odsłonięcia pomnika na Majdanku, „Zeszyty Majdanka” , z. V (1971)

Grafika losowa