Odlewnia żelaza Braci Frydman 

ul. Żelazna 18–20 (nieistniejąca)

            Na południe od centrum miasta, w przemysłowej dzielnicy Kośminek znajduje się ul. Żelazna, która swoją nazwę otrzymała od założonej na początku XX wieku odlewni żelaza. W 1904 Kalman Moszek Frydman (Friedman) odkupił od Sendera Zilbera dwie parcele, które cztery lata później odziedziczyli bracia Aleksander i Mosze Frydman, zakładając tam odlewnię żelaza i budując dom mieszkalny. Nie zachowały się plany budynków, na domu figurowała jednak data zakończenia budowy 1912. Zabudowa prawdopodobnie uległa zniszczeniom w czasie I wojny światowej, bowiem w 1920 odlewnia była nieczynna. Od 1919 właścicielami 20 % udziałów byli Mirsch i Adolf Ederowie, zyskując je w ramach hipoteki, nie weszli jednak nigdy do spółki.

            W 1921 bracia Frydman na nowo uruchomili zakład. W dokumentach archiwalnych zachował się Projekt odbudowy egzystującej fabryki odlewów żelaznych braci Frydman na Kośminku. Według tych planów parcela miała kształt podkowy, środkową częścią granicząc z ul. Żelazną, gdzie znajdowały się dwie bramy wjazdowe. Po północnej stronie wybudowano piętrowy dom mieszkalny z sutereną, jedyny zachowany do dziś obiekt. Obiekt został wzniesiony w typie willowym. Dominantę elewacji od strony ulicy stanowi wydatny ryzalit z głównym wejściem po schodkach, zwieńczony trójkątnym szczytem krytym dwuspadowym daszkiem. Południowa elewacja także została zaakcentowana – otrzymała pseudoryzalit ujmujący trzy środkowe osie, zakończony trójkątnym szczytem. W północnej części budynku znajduje się poddasze mieszkalne, przez co dom ma różne wysokości i nieregularny układ połaci dachowych.

            Pośrodku dużego podwórza stał murowany podłużny budynek fabryczny kryty dwuspadowym dachem. Mieściła się tam modelarnia, odlewnia, suszarnia gotowych wyrobów i dwa piece w przybudówce. Równolegle do niego znajdował się drugi, mniejszy budynek mieszczący tokarnię i warsztat mechaniczny przy wschodniej granicy działki. Murowany, jednopiętrowy obiekt kryty jednospadowym dachem posiadł piętnastoosiową elewację pozbawioną dekoracji, z czterema dużymi otworami wejściowymi. Na terenie odlewni wybudowano także wozownię i stajnie, a także drewniane pomieszczenia gospodarcze.

            Odlewnia funkcjonowała prawdopodobnie do lat 30. XX wieku, kiedy to ogłoszono upadłość w skutek wielkiego kryzysu. Większość żydowskiej rodziny Frydmanów zginęła w czasie II wojny światowej. Po 1945 ¾ ich majątku przejął skarb Państwa, pozostałą część zachowali spadkobiercy, między innymi Róża Frydman. W latach 50. w dawnym domu mieszkalnym funkcjonowała szkoła podstawowa, zaś budynki fabryczne wyburzono pod budowę bloku mieszkalnego. Oprócz niego dziś na terenie dawnej odlewni stoi drugi, nowszy budynek wielorodzinny.

Bibliografia:

Czerepińska J., Zespół odlewni żelaza braci Frydman – ul. Żelazna 18-20, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. II, s. 84, Lublin 1996 (maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie)