Pałac Czartoryskich

plac Litewski 2

Pałac Czartoryskich (widok od płd.-zach., 2014 rok)      

           Przy północno – wschodnim narożniku placu Litewskiego znajduje się pałac, wzniesiony w 2. połowie XVII wieku według projektu Tylmana z Gameren dla Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Budynek odziedziczył jego syn, marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, a następnie Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, z inicjatywy której w latach 1725 - 1728 dokonano przebudowy według projektu Franciszka Mayera z Moraw. Zachowała się korespondencja, z której wynika, że Mayer pracował przy ryzalicie frontowym z głównym wejściem i klatką schodową oraz przy elewacjach, które otrzymały zaokrąglone narożniki i pseudopilastry. Wybudował także kręcone schody i wyremontował wielkie schody drewniane wewnątrz pałacu.

           Trzy lata po zakończeniu prac, budynek przeszedł na własność Czartoryskich poprzez małżeństwo Marii Zofii Sieniawskiej Donhoffowej z wojewodą ruskim Augustem Aleksandrem Czartoryskim. Nowi właściciele posiadający wiele nieruchomości (w tym główną siedzibę – Puławy) nie mieszkali nigdy w lubelskim pałacu, opiekę nad nim powierzając rezydentom. W 1738 dokonano inwentaryzacji, według której dojazd do posiadłości znajdował się od ul. Krakowskie Przedmieście, a w bezpośrednim sąsiedztwie znajdowała się karczma, budynki gospodarcze, stajnia, wozownia i ogród. W opisie wspomniano również o piętrowych arkadowych krużgankach, w których mieściła się klatka schodowa. W 1812 ostatni z rodu Adam Kazimierz i Izabella z Flemingów Czartoryscy sprzedali pałac Marcinowi Łodzi – Kobylińskiemu, który wydzierżawiał go na fabrykę tabaki i tytoniu, a w 1860 odsprzedał go warszawskiemu bankierowi Leopoldowi Kronenbergowi. Sześć lat później fabrykę zlikwidowano, a budynek kolejno zmieniał właścicieli, co przyczyniło się do jego zaniedbania. Dodatkowo, w 1876 przy Krakowskim Przedmieściu wzniesiono gmach Hotelu Europejskiego, który całkowicie zasłonił pałac. W 1908 dawną rezydencję Czartoryskich zakupiła właścicielka hotelu, Wiktoria Michelisowa.

           W 1911 po północnej stronie budynku wybudowano tor wrotkowy o nazwie Lubelski Skating Ring, a rok później na jego miejscu – kinematograf Oaza z miejscami dla 240 widzów. W wyremontowanym budynku pałacowym umieszczono zarząd kina i pomieszczenia biurowe. Po I wojnie światowej kino rozbudowano pod zmienioną nazwą Corso, wchłaniając północny alkierz pałacu na poziomie parteru. 9 września 1939 na budynek spadła bomba, a w 1944 ewakuujący się Niemcy zaprószyli w nim ogień. Po wojnie rozebrano zniszczone części pałacu oraz rozpoczęto odbudowę według projektu lubelskiego architekta Czesława Dorii – Dernałowicza. Do 1973 znajdował się tam Dom Turysty PTTK, jednak ze względu na wartość historyczną obiektu, po generalnym remoncie zaadaptowano go na siedzibę Lubelskiego Towarzystwa Naukowego.

            Pałac Czartoryskich jest barokową dwukondygnacyjną budowlą, założoną na planie prostokąta, z narożnymi alkierzami i ryzalitem w fasadzie, przekrytą czterospadowym dachem z facjatami. Ryzalit nakryto dachem dwuspadowym, a alkierze – dachami namiotowymi z iglicami. Od wschodu znajduje się siedmioosiowa elewacja z jednym narożnym przęsłem odsuniętym do tyłu, będąca niegdyś fasadą pałacu. Na parterze umieszczono półkoliście zamknięte otwory okienne (w tym dwa ślepe) i wejście na osi głównej. Okna na piętrze są prostokątne, oprócz jednego okna zamkniętego półkoliście i szerszego od pozostałych nad wejściem. Pod nimi umieszczono dekoracyjne podokienniki w postaci kamiennych tralek. Artykulacji pomiędzy nimi dopełniają pseudopilastry, nad którym znajduje się gzyms i trójkątny naczółek z małym oculusem. Przed fasadą zachowano półkolisty skwer ze schodkami będący pozostałością po kinie.

            Obecna fasada po stronie zachodniej posiada ośmioosiowy podział, z prostokątnymi oknami i wejściem zaakcentowanym kamiennym portalem z napisem SOCIETAS SCIENTIARUM LUBLINENSIS. Po obu stronach zachowały się alkierze z zaokrąglonymi narożami.

Wejście od strony Placu Litewskiego

            Po licznych przebudowach i zniszczeniach wojennych nie zachowało się pierwotne wyposażenie wnętrza. Rozkład pomieszczeń jest dwutraktowy, z przelotową sienią na osi i kwadratowym przedsionkiem. Udało się zrekonstruować klatkę schodową w ryzalicie.

                                                                                       Opracowała Aleksandra Szymula

Bibliografia:

Z. Knothe, Z cyklu „Zabytki Lubelszczyzny”: Pałac Czartoryskich w Lublinie, „Gazeta Lubelska” 1946, nr 339, s. 9