Park Bronowicki dawniej park Foksal

           Do 1822 roku wieś z folwarkiem Bronowice stanowiły własność miasta, potem zostały przekazane w wieczystą dzierżawę rodzinie Makarewiczów a następnie Chruścielewskim. Na terenie tym znajdowały się źródła wód mineralnych, wobec czego wkrótce też pojawiły się plany ich eksploatacji. Już w 1811 roku Tomasz Baliński wydzierżawił od miasta grunty z ujęciami wody i utworzył na nich łazienki otoczone ogrodem, cieszące się dużą popularnością ze względu na właściwości lecznicze wód.

           W 1856 roku inżynier gubernialny Feliks Bieczyński wystąpił do władz miasta z planem urządzenia ogrodu miejskiego na terenie Bronowic. Granicami założenia miały być dzisiejsza ul. Fabryczna, Łęczyńska i rzeka Czerniejówka. Projekt zakładał wykorzystanie naturalnych zadrzewień wzdłuż rzeki oraz uzupełnienie nowymi nasadzeniami na obszarze jedenastu morg. Cztery lata później Bieczyński stworzył nowy plan ogrodu na polecenie przemysłowca Michała Kośmińskiego, właściciela sąsiednich terenów, na których znajdował się jego młyn parowy. Park miał być uzupełnieniem robotniczej dzielnicy mieszkaniowej z domkami dla pracowników młyna, z powodu kłopotów finansowych a w końcu także bankructwa Kośmińskiego nie doszło do realizacji obu projektów. Drugi projekt ogrodu autorstwa Bieczyńskiego był bardzo obiecujący. Ogród zaprojektowano pomiędzy dzisiejszymi ulicami Fabryczną a 1-go Maja (dawny trakt bychawski), z głównym wejściem za rogatką zamojską i mostem na Bystrzycy. Czerniejówka przepływać miała przez środek założenia, dzieląc je na dwie części. Grunty po prawej stronie rzeki przeznaczono na ogrody warzywne i owocowe, a w pobliżu nich zlokalizowano dwór dzierżawcy i młyn parowy na pięciobocznej działce. Na terenach pomiędzy lewym brzegiem a traktem bychawskim planowano wytyczyć aleje spacerowe i nasadzić drzewa i krzewy.

           Realizacji projektu parku na Bronowicach podjął się ponownie w latach 1864–1870 kolejny dzierżawca Emeryk Chruścielewski. Założenie zlokalizowano na terenie starego kamieniołomu i pozostałościach okopów w okresu powstania listopadowego. W 1875 roku opiekę nad parkiem przejęło miasto, zlecając technikowi Aleksandrowi Zwierzchowskiemu projekt przekształcenia.

           Okres największej popularności ogrodu przypadł na lata 1887–1894. Odwiedzali go nie tylko okoliczni mieszkańcy, głównie pracownicy pobliskich fabryk, ale też urzędnicy i przemysłowcy. Bronowicki park był dostępny dla wszystkich, podczas gdy Ogród Saski w centrum Lublina uważano za prestiżowy i przeznaczony tylko dla elit. Pomimo tej różnicy nie brakowało tu rozrywek: koncertowała orkiestra wojskowa, wystawiano przedstawienia w drewnianym teatrze letnim oraz teatrze marionetek, a stałym elementem była kawiarnia, pijalnia wód mineralnych i mleczarnia prowadzona przez państwa Wojdalińskich. Do wielkiej atrakcji zaliczano tor do jazdy na wrotkach oraz wypożyczalnię szczudeł. Ówczesna prasa chwaliła park jako jedno z najprzyjemniejszych miejsc spacerowych w mieście, lecz podkreślała równocześnie zaniedbania zarządcy, wskazując na ławki tak zniszczone skutkiem starości i połamane, iż nie można się odważyć siąść na którejkolwiek bez obawy załamania się¹. Park obfitował w rozrywki przez cały rok. Według przewodnika z 1876 roku w lecie odbywały się zabawy ludowe, a zimą maskarady i bale, które niższa warstwa społeczna bardzo tłumnie odwiedza.

           Pod koniec XIX wieku teren parku znacznie uszczuplono, część gruntów przeznaczając pod budowę nowych ulic i domów. Część gruntów przeznaczono także pod budowę fabryki maszyn rolniczych W. Moritza oraz fabryki samolotów Plage & Laśkiewicz. Kiedy w 1889 roku w pobliżu uruchomiono rzeźnię miejską, popularność tego miejsca zaczęła drastycznie spadać. O nieprzyjemnym sąsiedztwie informował nawet przewodnik wydany w 1901 roku wspominając, że cały urok świeżego powietrza psuje wymurowana niedawno, niedaleko tego ogrodu olbrzymia rzeźnia miejska. W skutek postępującej industrializacji Bronowic okrojony park znalazł się w środku dzielnicy przemysłowej. Po dwudziestu latach działalności państwo Wojdalińscy, faktycznie gospodarze ogrodu, którzy dbali o jego porządek, przenieśli swój interes do prywatnej nieruchomości przy parku Rusałka, a Foksal tym samym stracił stałych bywalców. Na początku XX wieku miasto przekazało nieruchomość Komitetowi Trzeźwości, który utrzymywał go z wynajmu terenu na zabawy ludowe. W 1908 roku Lubelski Rząd Gubernialny przyznał na pielęgnację parku 200 rubli rocznie i cofnął poprzednie postanowienie. Jeszcze w tym samym roku otoczono teren murem, utwardzono alejki i wyremontowano budynki z salą teatralną wzniesione przez Towarzystwo Trzeźwości. Dwa lata później architekt Z. Kisielewski sporządził projekt rekompozycji parku zaakceptowany przez władze miasta, który jednak nigdy nie doczekał się realizacji. Nie wiadomo, jaki zakres prac obejmował, ponieważ nie zachowała się dokumentacja projektowa, lecz ich koszt oszacowano na 30 368 rubli. W 1915 roku stacjonujące w parku wojska rosyjskie zdewastowały wybudowane przez Towarzystwo Trzeźwości obiekty, które trzeba było rozebrać.

           W latach 20. XX wieku w sąsiedztwie parku, pomiędzy ulicami Bronowicką a Czerniejówką, w miejscu dawnego ujęcia wód mineralnych wzniesiono budynek łazienek miejskich według projektu bohdana Kelles–Krauzego.

           20 lipca 1931 roku nad miastem przeszedł potężny huragan, niszcząc dużą część zadrzewienia parku. Nowe nasadzenia kolejny raz przekształciły dawną kompozycję. Cztery lata później, 10 października 1935 roku oddano do użytku plac zabaw dla dzieci, ufundowany przez posła Bolesława Świdzińskiego i nazwany jego imieniem. Niestety park został znacznie zniszczony w czasie II wojny światowej. Niemcy w czasie ucieczki z Lublina w 1944 roku podłożyli ogień pod składowane tu materiały łatwopalne, w wyniku którego spłonęły wszystkie krzewy i połowa drzew. Powojenny projekt inż. Józefa Maciejowskiego kolejny raz zmienił układ przestrzenny założenia. Dociągnięto sieć wodociągową w ramach planów wybudowania w czynie społecznym fontanny.

           W wyniku licznych przekształceń kompozycji, zniszczeń wywołanych huraganem, pożarem oraz dewastacji dawny park Foksal nie stanowi już wizytówki Bronowic. Popularne w 2. połowie XIX wieku miejsce rozrywki i odpoczynku dla wszystkich lublinian dziś jest raczej omijane i uważane za niebezpieczne. Zielony teren przyciągający niegdyś odwiedzających ze względu na świeże powietrze i zdrowotne działanie wód został okrojony i otoczony przez zakłady przemysłowe. Naturalny przebieg ścieżek spacerowych zgeometryzowano, a powierzchnię utwardzono asfaltem. Ostatnie prace przeprowadzane były tu w latach 70. XX wieku. Odnotowano wówczas 500 drzew o obwodzie powyżej 20 cm (kasztanowce, buki, lipy, brzozy, klony, głogi, topole, żywotniki) i 2 730 krzewów ( lilak, bez czarny, forsycja, cis, ligustr, śnieguliczka, jaśminowiec). Dużą ozdobą były wielokolorowe kwietniki, które później zamieniono w trawniki ze względu na niższy koszt utrzymania. W 1982 roku park wpisano do rejestru zabytków.

           Obecnie założenie ma powierzchnię 2,6 ha otoczoną częściowo zniszczonym ogrodzeniem z metalowych rur na podmurówce od strony ul. Bronowickiej i Fabrycznej oraz siatką od tyłu. Z dawnych elementów można jeszcze znaleźć relikty górki saneczkowej w północno zachodnim narożniku. W ostatnich latach park wyposażono w nieliczne urządzenia do zabawy dla dzieci oraz kilka ławek. Mieszkańcy Bronowic wystąpili z inicjatywą rewitalizacji parku do władz miasta.

 Bibliografia:

Fijałkowski D., Kseniak M., Park Bronowice w Lublinie, Lublin 1974 (w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie, sygn. 1718)

Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Lublin 1974

Szlachetka M., Ogród, który ma wielu ojców, „ Kurier Lubelski” 15.01.2016

Targoński M., Park na Bronowicach, „Sztandar Ludu” 1973, nr 154

Teodorowicz – Czerepińska J., Monografia historyczna zieleni miejskiej Lublina, Lublin 1979 (w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie, sygn. 3161)

Zieliński W. K., Opis Lublina jako przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice, Lublin 1876