Wiek XX

           Z początkiem XX wieku Lublin liczył 60 tysięcy mieszkańców. Ludność miasta miała wielonarodowościowy charakter. W 1913 roku ludność katolicka, w większości polska, stanowiła około 40 % mieszkańców miasta, a około 50 % było wyznania mojżeszowego, pozostali to prawosławni i protestanci. Pierwsza wojna światowa przyniosła nadzieję na odzyskanie niepodległości. Lublin był świadkiem ważnego wydarzenia politycznego. Z 7 na 8 listopada 1918 roku został utworzony w naszym mieście Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej zwany Rządem Lubelskim, na czele którego stanął Ignacy Daszyński. Był to pierwszy rząd niepodległej Polski. Po kilku dniach przekazał władzę Józefowi Piłsudskiemu.

            Powołanie Uniwersytetu Katolickiego było ważnym wydarzeniem dla miasta i regionu. Potrzebę utworzenia Uniwersytetu odczuwano jeszcze w XIX wieku, ale w okresie niewoli narodowej pragnienie to nie mogło być zrealizowane. Dopiero po odzyskaniu niepodległości, plany te zostały urzeczywistnione. Ich realizatorem stał się ks. Idzi Benedykt Radziszewski - rektor Akademii Duchownej w Petersburgu, wychowanek Uniwersytetu Katolickiego w Lowanium. Z jego inicjatywy, w Petersburgu powstał w lutym 1918 roku komitet organizacyjny przyszłego uniwersytetu, skupiający polskich uczonych i działaczy. Dnia 27 lipca 1918 roku konferencja episkopatu Polski przyjęła propozycję założenia w Lublinie Uniwersytetu Katolickiego. We wrześniu członkowie komitetu otrzymali od ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego „wstępne koncesje na założenie w Lublinie uniwersytetu prywatnego". Inauguracja odbyła się 8 grudnia 1918 roku w obecności władz kościelnych i świeckich w Seminarium Duchownym przy ulicy Zamojskiej (obecnie Prymasa Stefana Wyszyńskiego), tymczasowej siedzibie. W styczniu 1922 roku przekazano Uniwersytetowi tzw. „koszary świętokrzyskie" - dawne zabudowania klasztorne dominikanów obserwantów, w których do dnia dzisiejszego mieści się uczelnia. Utworzenie Fundacji Anieli hr. Potulickiej w latach 1925-1928 roku dało podstawę do zatwierdzenia przez rząd polski statutu i nadania Uniwersytetowi osobowości prawnej, co nastąpiło 2 marca 1928 roku. Od tej chwili przyjęła się nowa nazwa „Katolicki Uniwersytet Lubelski". Dnia 9 kwietnia 1933 roku, Sejm i Senat RP przyjął ustawę o nadaniu Katolickiemu Uniwersytetowi Lubelskiemu pełnych praw państwowych szkół akademickich. Od początku swego istnienia, Uniwersytet ożywił życie kulturalne miasta i stał się poważnym ośrodkiem nauki. Obok Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, w 1926 roku jezuici założyli Wydział Teologiczny, tzw. Kolegium Bobolanum, mieszczące się w budynku przy ulicy Racławickiej (dziś szpital wojskowy). Uczelnia ta istniała do wybuchu drugiej wojny światowej.

            Po pierwszej wojnie światowej firma „E. Plagę i T. Laśkiewicz", otrzymała zlecenie od polskich władz rządowych na produkcję samolotów wojskowych. W firmie produkowano z polskich materiałów samoloty na licencji włoskiej i francuskiej. W 1925 roku podjął pracę w zakładzie inż. Jerzy Rudlicki, który szczególnie zapisał się w historii światowego lotnictwa. W 1926 roku otrzymał stanowisko głównego konstruktora samolotów. W czasie 10-letniej pracy w zakładzie zaprojektował 14 typów samolotów, nazywanych Lublin „R". Samoloty konstrukcji Rudlickiego odnosiły sukcesy podczas międzynarodowych zawodów samolotowych. Były to między innymi R-Xa (rajdowy), na którym kpt. Stanisław Karpiński wykonał lot dookoła Europy i lot do Kabulu w 1931 roku oraz Lublin R-XVIb, uznany w 1933 roku za najlepszy samolot sanitarny na świecie. Innym znanym pracownikiem był inż. Jerzy Dąbrowski, twórca słynnego Łosia. Przed wybuchem drugiej wojny światowej wykonano prototypy nowoczesnych samolotów: Mewa i Żubr. Niestety, fundusze i czas nie pozwoliły na ich produkcję. W 1936 roku zakłady zostały upaństwowione, otrzymując nazwę Lubelskiej Wytwórni Samolotów. Fabryka E. Plagego i T. Laśkiewicza była największym zakładem przemysłowym międzywojennego Lublina. Zatrudniała ponad 2 000 pracowników. Po wytwórni pozostało kilka budynków fabrycznych.

            Na placu ofiarowanym przez właściciela ziemskiego H. Sachsa w dzielnicy Bronowice, w latach 1927-1938 wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła według projektu architekta warszawskiego Oskara Sosnowskiego.

            W 1929 roku uruchomiono Miejskie Przedsiębiorstwo Autobusowe.

            W roku 1930 otwarta została w Lublinie Wyższa Szkoła Talmudyczna (Jeszywas Chachmej). Jej założycielem był wybitny badacz Talmudu - rabin Majer Szapiro.

            W okresie międzywojennym mieszkała i tworzyła w naszym mieście Franciszka Arnsztajnowa (1865-1942). Jest ona autorką wielu pięknych wierszy sławiących Lublin. Do najbardziej znanych należy wiersz pt. Tobie śpiewam, Lublinie - oto fragment:

Tobie śpiewam, Lublinie, na dwojgu wzgórz rozłożony,

Wam, czcigodne kamienie, minionej świadkowie chwały,

Dumnie w niebo wznoszący dostojne głowy omszałe,

Choć wam niebacznie attyk i blanków zdarto koronę.

            Do Szkoły Handlowej Władysława Kunickiego uczęszczała Ewa Szelburg-Zarembina (1899-1986). Zaraz po jej ukończeniu rozpoczęła pracę nauczycielską w szkole powszechnej. O mieście swojej młodości napisała:

           ... Są miasta piękniejsze. Są miasta bardziej czczone jako symbole. Ale Lublin jest jeden, którego pozorny spokój jest - pod powierzchnią codziennego życia - pulsowaniem sił zdolnych zmienić bieg historii kraju...

            Pisała wielokrotnie o roli Lublina w swojej literackiej biografii. W powieści Krzyże z papieru czytamy:

           ...Gubiły się te luźne kartki, nie ginęły słowa. Bo nie wiem, jak dla kogo, ale dla mnie i Polska zaczęła się w Lublinie. To właśnie tam, co roku śnieg na grobie chłopskiego spiskowca, ks. Ściegiennego, pokrywał się jedwabiem amarantowej szarfy, którą, ukrytą na piersiach pod uczniowskim paltem, w śmiertelnej trwodze i z na wszystko gotową odwagą przenosiło się w późną noc przez mur cmentarny...

            W Lublinie żył i tworzył jeden z najwybitniejszych poetów okresu międzywojennego - Józef Czechowicz (1903-1939). Poeta zmarł tragicznie podczas bombardowania miasta 9 września 1939 roku, dokładnie w tym miejscu, gdzie obecnie znajduje się pomnik jego pamięci. Jednym z najbardziej znanych lubelskich wierszy Czechowicza jest tekst pt. Lublin z dala - oto fragment:

Na wieży furgotał blaszany kogucik,

Na drugiej - zegar nucił,

Mur fal i chmur popękał

w złote okienka:

gwiazdy, lampy.

Lublin nad łąką przysiadł.
Sam był
i cisza...

           W wydanej w 1939 roku Antologii współczesnych poetów lubelskich Józef Czechowicz pisał:

Miasto rodzinne,

ilekroć mi ciężko lub najciężej,

do ciebie zwracam się pamięcią,

a gdy pamięć twarde przeżycia przypomina

- to sercem, to wyobraźnią.

Miasto na skłonie pagórka rozłożone,

Dzwoniące kościołami dzieciństwa,

poddające mury odwiecznych budowli słońcu,

Które tam tyle razy wschodziło to samo,

co i gdzie indziej, lecz inne!

            Duży wkład w życie kulturalne miasta wniósł na przełomie XIX i XX wieku lubelski uczony Hieronim Łopaciński (1860-1906). Pozostawił po sobie cenne prace z dziedziny językoznawstwa, archeologii i historii sztuki, a także ogromny księgozbiór, który stał się początkiem istniejącej do dziś biblioteki nazwanej jego imieniem.

            W nowym XX-tym stuleciu powstało w Lublinie wiele instytucji kulturalnych: Lubelskie Towarzystwo Literacko-Naukowe, Towarzystwo Śpiewacze „Echo" - nadal istniejące, Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego oraz działające od 1934 roku Towarzystwo Naukowe KUL. Wychodziła różnorodna prasa. Z początkiem lat 30. wydawano 21 pism, między innymi: Ekspres Lubelski, Gazeta Lubelska, Głos Lubelski, Ziemia Lubelska i inne.

            Kres spokojowi i stabilizacji miasta położył najazd niemiecki na Polskę, a wraz z nim wybuch drugiej wojny światowej. Pierwsze niemieckie bomby spadły na miasto 2 września. Celem bombardowania była Lubelska Wytwórnia Samolotów. Kolejne naloty 4 i 8 września skierowane były na obiekty przemysłowe, a także przedmieścia Lublina. Największy nalot bombowy miał miejsce 9 września, powodując duże zniszczenia Starego Miasta oraz katedry. Bomby zniszczyły także gmach Magistratu, hotel „Victoria" i pałac Radziwiłłów oraz ulice w centrum miasta. Przez dwa dni 16-17 września mieszkańcy Lublina z wielką ofiarnością odpierali ataki niemieckich kolumn pancernych.

            Dnia 18 września 1939 roku Niemcy zajęli Lublin. Wkroczenie wojsk niemieckich zapoczątkowało terror wobec ludności miasta. Po utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa Lublin został stolicą dystryktu lubelskiego. W mieście znajdowała się siedziba cywilnej okupacyjnej administracji niemieckiej, dowództwo SS i policji. Okupant hitlerowski przystąpił do brutalnej akcji eksterminacji wobec polskiej inteligencji. Zamknięto szkoły i uczelnie. Jesienią 1939 roku okupanci dokonali masowych aresztowań duchowieństwa lubelskiego. Aresztowanych księży, wraz z dwoma biskupami: Marianem Fulmanem i Władysławem Goralem, wywieziono do obozu koncentracyjnego. Nastąpiły liczne egzekucje na terenie miasta. W wigilię Bożego Narodzenia 1939 roku rozstrzelano dziesięciu przedstawicieli lubelskiej inteligencji: sędziów, adwokatów, starostów, dyrektorów gimnazjum i profesorów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Miejscem zbrodni była również siedziba gestapo w budynku „Pod Zegarem", zajmowanym dawniej przez Urząd Ziemski. W piwnicach tego budynku przetrzymywano po przesłuchaniach więźniów przywożonych z zamku.

            Na przedmieściu Lublina, jesienią 1941 roku Niemcy założyli obóz koncentracyjny - Majdanek. Był to jedyny obóz koncentracyjny na terenie Generalnego Gubernatorstwa, który obok swej zasadniczej funkcji spełniał jednocześnie rolę obozu jenieckiego, przejściowego i ośrodka zagłady. Był miejscem kaźni dla około 235 tysięcy ofiar niemieckiego ludobójstwa, ludzi różnych ras i narodowości. W latach 1941 - 1943 istniało w mieście getto dla ludności żydowskiej. Po likwidacji getta, Żydów deportowano do obozów zagłady: Bełżca, Majdanka, Sobiboru i Treblinki.

            Koniec działalności eksterminacyjnej położyło zakończenie wojny i oswobodzenie Lublina. Dnia 23 lipca 1944 roku miasto zostało zajęte przez połączone siły armii polskiej i radzieckiej. Bardzo szybko sprzymierzeniec okazał się kolejnym agresorem, narzucającym narodowi marionetkowy rząd oparty głównie na działaczach PPR, który rozpoczął działalność w naszym mieście. Nowa władza rozpoczęła rozprawę z konspiracją. Żołnierze Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich zapełnili więzienia i areszty lubelskie. Rozpoczęły się deportacje w głąb Rosji i egzekucje na Zamku, dokonywane tym razem przez polskie sądy oraz NKWD. Lublin przez 164 dni stał się tymczasową stolicą Polski. Tu przeniesiono resorty Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego i agendy komunistycznej Krajowej Rady Narodowej, na czele której stanął Bolesław Bierut.

            Po wojnie, mieszkańcy Lublina niezwłocznie przystąpili do odbudowy administracji miejskiej, zorganizowania życia politycznego i społecznego, odbudowy szkolnictwa i życia kulturalnego w mieście. W 1944 roku został powołany Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej. Wznowił także działalność Katolicki Uniwersytet Lubelski, istniejący od 1918 roku. Powołano Akademię Medyczną, Szkołę Inżynierską (późniejszą Politechnikę Lubelską) i Akademię Rolniczą. W miejsce dawnego przemysłu, opartego na kapitale prywatnym, powstawały socjalistyczne zakłady, między innymi: Fabryka Samochodów Ciężarowych, Lubelskie Zakłady Graficzne, w miejscu dawnej fabryki samolotów założono Lubelskie Zakłady Napraw Samochodowych.
           Obok Starego Miasta wyrosły nowe osiedla mieszkaniowe.

           Nowa karta historii miasta - to rok 1980. W lipcu odbyły się pierwsze wystąpienia robotnicze w Lublinie i Świdniku, które stały się impulsem wydarzeń sierpniowych w Gdańsku i Szczecinie.

            Lublin jest miastem zieleni i parków. Najstarszym parkiem miejskim jest Ogród Saski, założony w 1837 roku na zboczach doliny Czechówki. W dzielnicy Sławinek usytuowane są: Ogród Botaniczny UMCS i Muzeum Wsi Lubelskiej, prezentujące tradycyjne budownictwo ludowe i narzędzia rolnicze. Nowe dzielnice Lublina położone są w otoczeniu wąwozów i zieleni.
           Na sobotnio-niedzielny wypoczynek można udać się nad Zalew Zemborzycki, wokół którego znajdują się rozległe tereny rekreacyjno-wypoczynkowe - zwłaszcza leśny kompleks Dąbrowa oraz niedaleki Stary Gaj z rezerwatem brzozy czarnej.

             Lublin jest miastem współczesnym, żyjącym tradycją. Pielęgnuje prastare obyczaje, ściąga nie tylko rodaków, ale także turystów z zagranicy. Współpracuje z wieloma miastami Europy i Azji w dziedzinie kultury, nauki, gospodarki. Jest dużym ośrodkiem akademickim, miastem w którym działa sześć wyższych uczelni, w których kształci się około 80 000 studentów, działają szkoły podstawowe, gimnazja, licea, szkoły techniczne, teatry, filharmonia i inne instytucje kulturalne. Po 1989 roku władze miejskie poświęciły baczniejszą uwagę zabytkowej części Lublina. Pięknie prezentuje się deptak Krakowskiego Przedmieścia, powoli powraca blask na lubelskie Stare Miasto.

                                                 Opracowała Irena Kowalczyk