Brama Krakowska w Lublinie 

           Brama Krakowska należy do najstarszych budowli Lublina, wzniesiona została jako fragment murów obronnych otaczających gród. Nazwę zawdzięcza traktowi wiodącemu z Lublina do ówczesnej stolicy państwa - Krakowa.

          Jednym z najbardziej znanych i zarazem najstarszych lubelskich zabytków jest Brama Krakowska – dla wielu mieszkańców symboliczna budowla łącząca serce Lublina – Stare Miasto z jego pozostałą zabudową. Brama została wybudowana w obrębie murów miejskich w latach 1342-1370 za panowania Kazimierza Wielkiego. Po najeździe Tatarów w 1341 spustoszone miasto wymagało odbudowy, a co za tym idzie, wzniesienia fortyfikacji chroniących go przed kolejnymi wrogami. Zaplanowanie linii murów zależało w dużej mierze od ukształtowania terenu, co w przypadku Lublina nie było oczywiste ze względu na położenie na nierównym lessowym wzgórzu.

Brama Krakowska - widok z pl. Łokietka (2014, 2012)

           Brama Krakowska została umiejscowiona w południowo – zachodniej części obwarowań i prowadziła w kierunku ówczesnej stolicy państwa – Krakowa. Nie zachowały się żadne przekazy dokumentujące jej gotycki kształt. Najstarszą częścią jest wysoki na 12 m prostopadłościenny korpus o szachownicowym, ceglano – kamiennym wątku, widocznym w ścianach bocznych. Pierwsze wzmianki o wyższej bramie miejskiej pochodzą z wilkierza, czyli uchwały rady miejskiej z 1419 roku.

            Prawdopodobnie na przełomie XIV i XV wieku brama została podwyższona do wysokości 25 m, o czym świadczy skośny wzór z cegły zendrówki. Na drugiej kondygnacji znajdował się chodnik, a w grubości murów schody wiodące do krenelaża na zwieńczeniu. Przypuszcza się, że budowla kryta była drewnianym dachem, a wejście posiadało zamknięcie w postaci brony – drewnianej lub kutej z żelaza kraty podnoszonej i opuszczanej za pomocą odpowiednich mechanizmów. Przed wjazdem znajdował się również zwodzony most nad suchą fosą. Wieża nad bramą była zamieszkiwana, bowiem odnotowano obecność kloaki oraz wspomniano o wydatkach na prace przy izdebkach w wieży w latach 1556 - 1557. W wieży mieszkał miejski trębacz, w podziemiach znajdowało się więzienie, tzw. katusza.

           W 1. połowie XVI wieku budowla zyskała przedbramie, strawione przez pożar w 1557 roku. Wyposażone było w chodnik komunikacyjny dla strażników i połączone z drugą kondygnacją bramy. Przy bramie znajdowało się także vestibulum czyli przedsionek – prawdopodobnie schody nakryte gontowym dachem, które często remontowano. W 1561 ślusarz Bartłomiej wykonał do Bramy Krakowskiej powietrzniki, czyli metalowe chorągiewki wieńczące gontowy już wówczas dach. Informacja z 1572 wspomina o trzech gankach, zamontowanych najpewniej na trzech kondygnacjach przedbramia.

           8 maja 1575 Lublin nawiedził wielki pożar, w wyniku którego spłonęło większość gotyckich budynków, między innymi kolegiata św. Michała, ratusz i zabudowania dominikańskie. Zniszczenia opisał poeta, miejski rajca i burmistrz Sebastian Klonowic. Brama Krakowska wówczas upadła wraz ze wspaniałym zegarem, z pięknymi zabudowaniami, gankami, balustradami, schodami, strażnicami z pomieszczeniami dla straży i trębaczy, którzy dźwiękami trąb ogłaszają każdą godzinę. Uległ zniszczeniu również jej piękny szczyt w kształcie bani, pokryty ołowianą blachą. Na jego wierzchu umoszczona była szczerozłota kula, która odbijając promienie słoneczne, rozsiewała złocisty blask i przez wdzięczną symetrię dodawała harmonii całej budowie.¹ Inny świadek tego wydarzenia, pisarz wójtowski Adam Przytycki zanotował, że wieża [była] kryta ozdobnie miedziana blachą. Poniżej szczytu otoczona była jak gdyby gankiem. W nim dawnej zasiadali i dla chwały boskiej i przyjemności mieszkańców wygrywali pieśni na swych instrumentach.² Zniszczenia musiały być znaczne, ponieważ w następnych latach brama była wielokrotnie remontowana, o czym świadczą udokumentowane wydatki na materiały budowlane: łaty, gonty, kamień i cegłę.

           Na wieży Bramy Krakowskiej znajdował się zegar, do obsługi którego zatrudniony był zegarmistrz, pierwszy raz wspomniany w 1557 roku. W 1585 miasto ufundowało dzwon zegarowy za kwotę 140 florenów i 15 groszy, wykonany przez konwisarza Alexa Stanfusora częściowo ze spiżu pochodzącego z kościoła farnego św. Michała. Do zamontowania go na wieży wykonano specjalną konstrukcję i do wciągnięcia na górę zatrudniono dziewiętnastu mężczyzn. Na dzwonie znajdują się trzy medaliony, herb Lublina i inskrypcja:

           TEMPORE * DISPENSATIONIS * FAMATORUM * SEBASTIANI * KONOPNICZA * /CO/NSULIS * A * SENATU * ET * AB * MLECKO * PLEBE * ELECTOS * COMPARATUM * A * D * 15 * 85 * PER * ME * ALEXIUM * STANIFUZOREM * CONSU/L/EM * LUBLINENSEM

           Niestety dozorcy i trębacze miejscy nie potrafili wyregulować zegara i po Polsce krążył złośliwy wierszyk Daniela Bratkowskiego (zm. 1702) „O zegarze lubelskim”:

Wszędzie częstokroć mylą się zegarze

Lecz te w Lublinie najpewniejsze łgarze.

Ad horam tylko nim ta hora przyjdzie

Panie zmiłuj się, co też czasem wyńdzie.

           W czasie II wojny światowej dzwon pękł i stracił serce, ale nie opuścił swojej siedziby w bramie. Można go obejrzeć w Muzeum Historii Miasta Lublina.

           Na początku XVII wieku przeprowadzono prace przy zegarze. Odmalowano tablicę zegarową oraz wykonano nowy index, czyli tarczę.

           Brama Krakowska posiadała początkowo jedną furtę zamykaną na zamek. Na planie Bekiewicza z 1648 zaznaczone są dwie: furta na wał (od strony dzisiejszej ul. Lubartowskiej) i furta na plac po wale (teren budynków dawnych domów towarowych). W tym czasie przejazd w bramie był już wybrukowany, a sama budowla oświetlana lampami łojowymi. Przed wjazdem do miasta odbywał się handel. Swoje stragany mieli tu sprzedawcy soli, szewcy i niciarki, a w 2. połowie XVIII wieku również rymarze.

           Najstarszy zachowany wizerunek Bramy Krakowskiej pochodzi z miedziorytu Georga Brauna i Abrahama Hogenberga  Civitates Orbis Terrarum, wydanego w Kolonii w 1618 roku. Budowla ukazana w całości od strony traktu krakowskiego posiada pięć kondygnacji i zwieńczona jest hełmem z latarnią, na której umieszczono kulę z chorągiewką. Na ilustracji nie uwzględniono jednak przedbramia i zegara, który na pewno wówczas istniał.

           Pomimo znaczącej funkcji, jaką pełniła brama, jej stan techniczny w 2. połowie XVII wieku był zły i wymagał ciągłych napraw. W 1673 przeprowadzono remont za kwotę 2 500 złp, nie zachowały się jednak informacje dokumentujące jego zakres. Wiadomo, że sprzedano wówczas miedzianą blachę z dachu, a pieniądze przeznaczono na restaurację wieży. Na obrazie Pożar miasta Lublina w 1719 roku, przechowywanym w kościele dominikanów, Brama Krakowska jest otynkowana, posiada przedbramie z krenelażem i strzelnicami oraz częściowo widocznym dwuspadowym dachem. Po lewej stronie przedbramia znajduje się furta. W górnej części czworobocznej wieży widoczny jest balkonik, nad którym, w ośmiobocznej już kondygnacji umieszczono tarczę zegarową. Całość wieńczy hełm z latarnią, w której wisi dzwon zegarowy. Na szczycie widnieje kula z chorągiewką.

           W 1733 dokonano inspekcji, która stwierdziła zły stan budowli i odchylenie od pionu. Prace restauracyjne obejmowały oszkarpowanie, położenie dachówki w celu ochrony ścian przed zalewaniem wodą deszczową i uzupełnienie brakujących cegieł. Pomimo przeprowadzonego remontu, w latach 1778–1782 bramę nadal upadnięciem grożącą ponownie odnowiono za kwotę 4 000 złp. W trakcie tych prac na szczycie zamontowano królewski monogram SAR (Stanislaus Augustus Rex).

           W 1820 decyzją władz miasta w murach umieszczono cztery sklepiki i przeprowadzono remont na kwotę 656 zł pod nadzorem wojewódzkiego budowniczego Jakuba Hempla. Siedem lat później zreperowano ganki dla trębaczy. Dorywcze prace nie poprawiły stanu budowli, w sprawie której powołano Komisję Wojewódzką i na jej posiedzeniu zaproponowano aby całkiem zrzucona była wieża jako niebezpieczeństwem grożąca.³ W 1839 za zgodą prezydenta miasta wybito w ścianie od strony Starego Miasta framugę przeznaczoną na odnowiony obraz św. Antoniego, przeniesiony z kościoła o.o. bernardynów  20 czerwca tegoż roku. Obraz ten pojawia się w dokumentach po raz pierwszy już przed 1687, jako malowany na płótnie i przybity gwoździami do ramy. Framuga została wykonana najpewniej w celu zamontowania przeszklonej ramy do ochrony malowidła przed opadami atmosferycznymi. Na murach bramy od strony miasta znajdowało się również malowidło na tynku, dziś zachowane we fragmencie o wymiarach 120 x 120 cm, przedstawiające procesję trzech postaci. Badania konserwatorskie datują je na XVII wiek. W tym samym czasie co obraz św. Antoniego, po drugiej stronie na przedbramiu, zawieszono przedstawienie Najświętszej Marii Panny. Przewodnik z 1876 potwierdza obecność obydwu obrazów oraz mówi o jeszcze jednym, przedstawieniu św. Floriana, umieszczonym po stronie Krakowskiego Przedmieścia. Możliwe, że patron strażaków znajdował się tam przez krótki czas ze względu na obecność w bramie straży ogniowej. Obraz Matki Bożej wisiał na przedbramiu do lat 50. XX wieku, kiedy to zamieniono go godło państwowe wykute w kamieniu. Na swoje miejsce powrócił 28 października 1988 roku. W tym samym czasie zdjęto też przedstawienie św. Antoniego, które ostatecznie powróciło na bramę w czerwcu 2013 roku.

           Według przewodnika Marii Roniekirowej z początku XX wieku, w 1845 budowla została wyposażona w żelazną galerię dla straży ogniowej. Kramy ustawione były wówczas już tylko pod sklepieniem bramy. W wieży nadal znajdowało się mieszkanie trębacza, który w nocy dla czujności trzykrotnie grał z balkonu. Godzinę z dwóch stron wskazywał oświetlony zegar. W 1903 ufundowano nowy mechanizm wyprodukowany w warszawskiej firmie Ferdynanda Woronieckiego, który działał do czasu uszkodzenia podczas II wojny światowej. Jego fragmenty można oglądać dziś w Muzeum Historii Miasta Lublina, a czas na XIX – wiecznych tarczach wskazuje system elektroniczny.

           Brama Krakowska została częściowo zniszczona w czasie II wojny światowej, po wyzwoleniu przeprowadzono tylko najpilniejsze prace zabezpieczające. W 1952 straż pożarną przeniesiono do nowych koszar. Generalny remont przeprowadzono w latach 1959-1964. Usunięto wówczas żelazny ganek dla strażaków i przywrócono dwa balkony. Zlikwidowano lokale w przedbramiu, stropy zamieniono z drewnianych na żelbetowe, a w miejsce drewnianych schodów wewnątrz wieży zamontowano spiralną żelbetową klatkę schodową. Zdjęto uszkodzony XVI – wieczny dzwon zegarowy i zastąpiono go dwoma mniejszymi, ufundowanymi przez lubelskich rzemieślników. Stwierdzono również odchylenie od pionu o 0,7 m północno – wschodniej ściany od strony ul. Szambelańskiej. XVIII – wieczny zniszczony królewski monogram na szczycie zastąpiono kopią, a tą wymieniono na nową w 2012 roku.

Brama Krakowska - widok od ul. Bramowej (2009)

           W latach 1966 - 1979 w Bramie Krakowskiej funkcjonował Oddział Historyczny Muzeum Lubelskiego, potem przekształcony w Muzeum Historii Miasta Lublina. Budowla była restaurowana w latach 2004 - 2007 i 2011 - 2012.

Bibliografia:

Jakimińska G., Brama Krakowska. Historia, Lublin 1995

H. Gawarecki, S. Paulowa, M. Stankowa, Klęski pożarów w Lublinie, [ w:] Rocznik Lubelski, 1973

Porównawczy opis Lublina Seweryna Liniewskiego [w:] Studia i Materiały Lubelskie 1963, nr 1

Zieliński W. Z., Opis Lublina jako Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice, Lublin, 1876

Ronikierowa M. A., Ilustrowany Przewodnik po Lublinie, Warszawa 1901

Knothe Z., Bramy miasta Lublina, „Gazeta Lubelska” 1946, nr 355