JESZYWAS CHACHMEJ LUBLIN – UCZELNIA MĘDRCÓW LUBLINA
Przy północnym krańcu ul. Lubartowskiej, w pobliżu dawnej rogatki lubartowskiej wznosi się duży gmach dawnej szkoły rabinackiej, nazywanej Uczelnią Mędrców Lublina. Jest trzecią w przedwojennym Lublinie uczelnią wyższą po Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i Collegium Bobolanum.
Pomysł jej utworzenia powstał w 1923 na światowym zjeździe ortodoksyjnych Żydów w Wiedniu. Wybór Lublina na siedzibę nie był przypadkowy. Miasto to miało silną tradycję nauczania talmudu, sięgającą XVI wieku, działała tu jedna z pierwszych hebrajskich drukarni oraz obradował Sejm Czterech Ziem, żydowski parlament. Ponadto było miejscem życia słynnego chasydzkiego mistyka Jakuba Icchaka ha-Lewi Horowica, znanego jako Widzący z Lublina. Inicjatorem założenia był polski rabin Jehuda Majer Szapira, wybitny badacz Talmudu, potomek rodów chasydzkich, autor wielu dzieł naukowych i poseł na Sejm II Rzeczpospolitej z ramienia ortodoksyjnej partii Agudas Isroel. Uczelnia w jego zamyśle miała nawiązywać do pierwszej akademii talmudycznej w Lublinie, założonej w XVI wieku. Wzorem jej rektorów, rabinów Szaloma Szachny, Salomona Lurii i Mejera ben Gedalii miało to być nie tylko miejsce nauki talmudu, ale międzynarodowy ośrodek kształcenia wybitnych rabinów. Fundusze na budowę szkoły pochodziły ze składek pochodzących ze środowisk żydowskich całego świata, w dużej części z Ameryki Północnej, gdzie Majer Szapiro wygłaszał odczyty i prelekcje. W 1924 na działce przekazanej przez lubelskiego przemysłowca Samuela Eichenbauma Agenor Smoluchowski zaprojektował duży eklektyczny gmach. Jeszcze w tym samym roku wmurowano kamień węgielny. Ponieważ duża część lubelskich cegielni należała do żydowskich przedsiębiorców, nie było również problemów z pozyskaniem budulca. Materiałów dostarczyli dwaj z nich, Hersz Jojna Zylber i Szmul Brodt.
Monumentalny jak na owe czasy, pięciokondygnacyjny budynek na przyziemiu został wzniesiony w tylnej części działki, na planie prostokąta i przekryty dachem pulpitowym. Dominantą piętnastoosiowej fasady jest trójosiowy ryzalit poprzedzony portykiem z czterema parami kolumn i balkonem, pod którym umieszczono główne wejście po schodach. Podział ten powtórzono wyżej, lico ryzalitu na wysokości pierwszego i drugiego piętra zaakcentowano czterema parami kanelowanych psudopilastrów z toskańskimi głowicami. Pozostałe części fasady po obu stronach również zrytmizowano, stosując co trzy osie lizeny. Jeśli chodzi o podział poziomy, dość silnie zaakcentowano przedostatnią, czwartą kondygnację. Pomiędzy oknami ryzalitu widoczne są cztery kwadratowe płyciny z powierzchnią z motywem diamentowym. Całe piętro wyodrębniono dwoma gzymsami oraz gładkim pasem fryzu i kanelowanymi lizenami. Najwyższe piętro stanowi ściana attykowa z naczółkiem w formie odcinku łuku wieńczącym ryzalit. Otwory okienne na trzeciej i piątej kondygnacji zamknięte zostały półokrągło, pozostałe mają wykrój prostokątny.
Tylna elewacja jest niższa, czterokondygnacyjna, ale także piętnastoosiowa. Okna w większości posiadają wykrój prostokątny, chociaż wyróżniają się najbardziej wysokie, dwukondygnacyjne okna zakończone odcinkiem łuku po stronie południowej oraz duże kwadratowe w części środkowej. Poza prostymi lizenami opasującymi po cztery skrajne osie i balkonem na osi środkowej, na elewacji nie zastosowano elementów dekoracyjnych. Do elewacji bocznych dołączono przybudówki.
Uroczysta inauguracja działalności Jeszywas miała miejsce w czerwcu 1930. Przez pierwsze trzy lata (do momentu śmierci) funkcję rektora pełnił pomysłodawca i założyciel, Majer Szapiro. Uczelnia była nowocześnie wyposażona i spełniała wszystkie warunki niezbędne do prowadzenia zajęć na wysokim poziomie. W gmachu mieściła się aula wykładowa pełniąca również funkcję bożnicy, z zachowaną do dziś galerią dla kobiet. Do jej wyposażenia należał Aaron Ha-Kodesz oraz ośmioramienny brązowy świecznik ze zwieńczeniem w postaci XVIII-wiecznego Orła Polskiego. Komunikację zapewniała reprezentacyjna klatka schodowa na głównej osi i dwie boczne. W budynku uczelni znajdowała się kancelaria oraz pokoje mieszkalne dla wykładowców. Studentom zapewniono również sale do nauki i spotkań oraz internat, w którym mogło zamieszkać dwustu młodych Żydów z całego świata. Do swojej dyspozycji mieli salę jadalną i bibliotekę z dwudziestotysięcznym księgozbiorem. Podobno każda księga przed włączeniem jej do zbioru musiała być przeczytana przez rabina, a najcenniejsze hebrajskie druki przechowywano w specjalnym do tego pokoju. Dość niespotykaną pomocą naukową był umieszczony w osobnym pomieszczeniu model świątyni jerozolimskiej z czasów panowania Heroda, autorstwa Henocha Weintrauba, który przed jej wykonaniem poświęcił kilkanaście lat na studia i badania.
Jeszywas funkcjonowała tylko dziewięć lat, a pierwszy rektor nie doczekał pierwszych jej absolwentów, umierając w 1933. Po wybuchu II wojny światowej gmach zajęli okupanci, lokując tu posterunek żandarmerii, a w 1942 szpital wojskowy. Większość wyposażenia rozgrabiono i zniszczono. Księgozbiór prawdopodobnie spalono na dziedzińcu. Po wojnie budynek przekazano na potrzeby Akademii Medycznej jako Collegium Maius. Na własność gminy żydowskiej powrócił dopiero w 2004. Rok później odbył się tu zjazd wyznawców judaizmu z całego świata, świętujących zakończenie siedmioletniego cyklu czytania Talmudu, tradycji zapoczątkowanej przez Szapiro. Przez następne lata dawna uczelnia przechodziła szeroko zakrojony remont. W 2007 oficjalnie oddano do użytku dawną aulę i synagogę. Podczas tej uroczystości przy wejściu głównym i do synagogi przybito dwie repliki mezuz z wizerunkiem Orła Polskiego, na wzór mezuzy podarowanej z okazji inauguracji w 1930 przez Israela Friedmana, cadyka z Czortkowa. Obecnie synagoga zajmuje około 200 m2 powierzchni. Na ośmiu korynckich kolumnach polichromowanych na zielono wspiera się galeria dla kobiet, dostępna z osobnej klatki schodowej na trzeciej kondygnacji. Środek zajmuje kwadratowa bima z wejściem z dwóch stron, na miejscu wcześniejszego świecznika, a na wschodniej ścianie Aaron Ha-Kodesz, gdzie przechowywane są zwoje Tory. W części dawnej szkoły urządzono muzeum poświęcone społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie, a pozostałą przeznaczono na potrzeby Hotelu Ilan, oferującego możliwość skorzystania z rytualnej mykwy oraz tradycyjną, koszerną kuchnię żydowską. Na fasadzie znów przeczytać można w języku polskim i hebrajskim JESZYWAS CHACHMEJ LUBLIN im. RABINA MAJERA SZAPIRO.
BIBLIOGRAFIA:
Lublin. Przewodnik, red. P. Kawałko, Z. Nestorowicz, M. Szymański, Lublin 2016
Przewodnik po zabytkach kultury żydowskiej w Lublinie, red. L. Dulik, W. Golec, D. Walencik, Lublin
Śladami Żydów. Lubelszczyzna, red. M. Prokopowicz, Lublin 2011