Pomnik Unii Lubelskiej
Plac Litewski
W południowo–wschodniej części placu Litewskiego stoi jeden z najbardziej znanych lubelskich monumentów – symbol świetności i wielkości I Rzeczpospolitej. Dzisiejszy pomnik Unii Lubelskiej jest drugim z kolei, pierwszy stał na tym miejscu od już czasów Zygmunta Augusta do 1819 i wyglądał nieco inaczej. Zachowany opis w kronice kościoła kapucynów znajdującego się naprzeciwko pomnika mówi o architektonicznej ceglano-kamiennej bryle o wysokości 12 łokci, nakrytej dachówkami. W centralnej części znajdowała się nisza z figurami Jadwigi i Jagiełły, symbolizującymi unię Polski z Litwą. Obiekt ten stał w pobliżu muru otaczającego dawny kościół, klasztor i szpital bonifratrów. Ponieważ zabudowania te były opustoszałe i popadały w ruinę, na początku XIX wieku nakazano ich rozbiórkę, teren przeznaczając na reprezentacyjny plac miejski. W czasie prac porządkowych wyburzono również pomnik, przewracając obelisk i rozbijając figury.
W 1823 z inicjatywą postawienia nowego monumentu wystąpił do cara Aleksandra I Stanisław Staszic. Koncepcja przedstawiona przez Feliksa Bentkowskiego 6 lutego 1825 na posiedzeniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk przewidywała umieszczenie na pomniku symboli przypominających główne wydarzenia mające na celu stopniowe połączenie obu krajów: małżeństwo Jagiełły z Jadwigą, sejm w Horodle oraz sejm lubelski. Miały być one ukazane w formie trzech płaskorzeźb oraz nazw miast: Krakowa, Horodła i Lublina. Ostatecznie na ścianie południowej (frontowej) czworobocznego cokołu pojawiła się tylko jedna złocona płaskorzeźba o wysokości 1,12 m, autorstwa Pawła Malińskiego, ucznia znanego rzeźbiarza Jakuba Tatarkiewicza, przedstawiająca postacie kobiece w koronach symbolizujące Polskę i Litwę, podające sobie dłoń nad tarczami herbowymi z godłami swych państw.
Od wschodu umieszczono mosiężne litery:
EPOKA POMNIKA.
ROKU.
MDLXIX.
Na północnej ścianie cokołu można przeczytać:
POŁĄCZENIE.
LITWY.
Z KORONĄ.
Na zachodniej ścianie widać napis:
ODNOWIONY.
ROKU.
MDCCCXXV.
Sama forma żeliwnego obelisku jest inspirowana pomnikiem Pracy z Warszawie, odsłoniętym na Grochowie w 1825 na pamiątkę wytyczenia szosy na Brześć, również z płaskorzeźbami Malińskiego.
Lubelski monument odsłonięto 26 sierpnia 1826 roku. Koszt budowy, w tym odlew żelaza wykonany w kieleckich hutach, płaskorzeźba, transport i roboty przy ustawianiu wyniósł 22 638,07 zł. Początkowo pomnik posadowiony na usypanym kopcu był nieogrodzony, z czasem jednak jego otoczenie obsadzono drzewami i krzewami oraz postawiono drewniany parkan, zamieniony na początku XX wieku na żeliwny. W końcu w jego pobliżu wybudowano murowaną altanę dla gubernatora, a cały teren zamknięto i oddano do jego dyspozycji.
Po II wojnie światowej monument kilkukrotnie był remontowany, ale najistotniejszy remont, który głośno opisywała lubelska prasa, przeprowadzono w latach 2008-2009. Prace objęły wówczas nie tylko samą budowlę, ale też teren, na którym stoi. Tarasowe usypisko zamieniono na kopiec, zrezygnowano również z dodatkowego cokołu obłożonego granitem. Chcąc przywrócić historyczny wygląd otoczenia, rabaty kwiatowe zamieniono na trawnik.
W ramach restauracji samego pomnika poddano konserwacji litery i płaskorzeźbę, usunięto rdzę na żeliwnym obelisku oraz naprawiono odpadające od cokołu płyty. Niestety prace te zostały wykonane w pośpiechu, bez koniecznego nadzoru konserwatorskiego i przy najniższym nakładzie finansowym, co skutkowało tym, że zaczęły się łuszczyć i odpadać powłoki malarskie. Wiosną 2009 niezbędny był kolejny remont, który udało się zakończyć w lipcu, na chwilę przed obchodami rocznicy zawarcia Unii Polsko–Litewskiej.
Bibliografia:
Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Lublin 1974
Ożóg K. S., Pomniki Lublina, Lublin 2014
Domagała M., Obelisk na placu Litewskim jak w 1859 roku, „Gazeta Wyborcza Lublin” 2008, nr 259, s. 4
