Kościół pod wezwaniem św. Agnieszki
KOŚCIÓŁ I KLASZTOR POAUGUSTIAŃSKI ŚW. AGNIESZKI
Dekanat lubelski – wschodni
ul. Kalinowszczyzna 62
fasada kościoła św. Agnieszki
Kościół i klasztor św. Agnieszki został wzniesiony dla zakonu augustianów, sprowadzonych z Krasnegostawu w XVII wieku za zgodą biskupa krakowskiego. Zakonnicy osiedlili się w odrębnej jurydyce Kalinowszczyzna, gdzie fundację na ich rzecz poczynili mieszkańcy. Początkowo mieszkali w wynajętym dla nich domu, a nabożeństwa odprawiali w drewnianej kaplicy. Do budowy kościoła przystąpiono przed 1646 rokiem, ale najazdy kozackie i szwedzkie przerwały rozpoczęte prace, pozwalając jedynie na wzniesienie prezbiterium. Budowę kontynuowano w latach 1685-1698, wznosząc etapami ceglane mury. Do roku 1692 ukończono nawę, rok później – fasadę, a następnie sklepienie i ołtarz główny. Niestety, już na początku XVIII wieku kościół uległ spaleniu. W roku 1760, po zakończonej odbudowie, dokonano ponownej konsekracji świątyni. Pożar znów nawiedził augustianów w 1831 roku, w wyniku którego zniszczeniu uległ dach i dzwonnica, stojąca naprzeciwko wejścia głównego. Po kasacie klasztoru w 1864 roku pozostawiono tylko jednego zakonnika do opieki nad kościołem, lecz wkrótce został on przeniesiony gdzie indziej, a w zabudowaniach klasztornych ulokowano wojska carskie. Dwa lata po kasacie, za zgodą zaborców do kościoła św. Agnieszki przeniesiono parafię z Czwartku, tym samym kościół św. Mikołaja czyniąc tylko filialnym. Dokonano również restauracji świątyni i wzniesiono nową dzwonnicę według projektu Aleksandra Zwierzchowskiego na prawo od wejścia, zachowując formę poprzedniej, zniszczonej przez pożar. W roku 1899 wykonano polichromię wewnątrz kościoła.
Budynek kościoła i klasztoru zachował się bez większych zmian. Kościół został wybudowany jako trójnawowa bazylika, z węższym i niższym prezbiterium zakończonym półkoliście. Czteroprzęsłowa nawa główna nakryta została sklepieniem kolebkowym z lunetami, a jej pierwsze od wejścia przęsło stanowi przedsionek i chór muzyczny z XIX-wiecznym prospektem organowym. Ściany nawy są artykułowane zdwojonymi pseudopilastrami i płycinami umieszczonymi pomiędzy arkadami międzynawowymi a oknami w górnej części. Podział poziomy stanowią szerokie i niezbyt wydatne gzymsy, wskazujące na typowy warsztat muratorów lubelskich w XVII wieku. W prezbiterium zastosowano sklepienie kolebkowe wsparte na kapitelach kończących się w połowie wysokości okien, na którym położono sieć geometrycznej sztukaterii w stylu tzw. renesansu lubelskiego. Dekorację tą wykonano około 1667 roku. Głównymi motywami są monogram IHS, herb augustiański w formie płonącego serca ze strzałą oraz stylizowane szyszki i skrzydlate główki aniołów. Analogiczne ornamenty wykonano na sklepieniu zakrystii po północnej stronie prezbiterium i w kościelnym refektarzu.
Fasada kościoła ma charakter późnorenesansowy, podobnie jak inne lubelskie świątynie wznoszone lub przebudowywane w XVII wieku. Dwukondygnacyjna ściana artykułowana jest pilastrami, z których te w górnej partii posiadają korynckie głowice. Na głównej osi znajduje się półkoliście zakończony portal wejściowy oraz okno w takim samym kształcie, powyżej. Ponad szerokim ale dość płaskim belkowaniem wznosi się dwukondygnacyjny szczyt z półkolistymi niszami w polach, dekorowany niewielkimi sterczynami i spływami wolutowymi. W środkowym polu widnieje sgraffito z przedstawieniem św. Agnieszki z barankiem.
Do wyposażenia kościoła należy ołtarz główny z drewna dębowego, z obrazem Matki Bożej Pocieszenia z Dzieciątkiem Jezus, przeniesionym z lubelskiego kościoła kapucynów, oraz przedstawieniem św. Agnieszki w zwieńczeniu. Pomiędzy nawą główną a nawą północną ustawiono ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, z obrazem św. Mikołaja ukrytym za nastawą. Za nim, w zakończeniu nawy północnej, stoi barokowy ołtarz św. Agnieszki. Analogicznie po drugiej stronie, między nawami znajduje się ołtarz z figurą Chrystusa na drewnianym krzyżu, z ukrytym za nastawą obrazem św. Walentego. Za nim, w nawie południowej, umieszczono barkowy ołtarz z obrazem św. Tomasza, przeniesionym z ołtarza głównego.
Zabudowania klasztorne po północnej stronie kościoła przeznaczone zostały na plebanię. Jest to stosunkowo niewielki, dwukondygnacyjny budynek na planie prostokąta z małym skrzydłem od północy, mieszczącym dawny refektarz. Z początku XIX wieku pochodzi nieduży budynek położony na prawo od kościoła, przeznaczony na szpitalik, a potem na dom kościelnego.
Stojąc na kościelnym wzgórzu warto zwrócić uwagę na drewnianą studnię nieopodal wejścia do kościoła. Istnieją przesłanki, że jest to jedyna pozostałość po funkcjonującym w XIX wieku i położonym niedaleko placu targowym, tzw. Słomianym Rynku, jednak umiejscowienie studni na wzgórzu, gdzie trudniej jest dokopać się do źródła, wskazuje, że jest ona elementem wyposażenia klasztoru. Prawdopodobnie źródło wody w tym miejscu funkcjonowało już od początku założenia kościoła i klasztoru, ale obecna studnia kołowrotowa z obudową pochodzi z 1775 roku. Warto także zwrócić uwagę na figurę Matki Bożej ustawioną na wysokiej kolumnie naprzeciw wejścia do świątyni, wzniesioną na pamiątkę wytrasowania ulicy Kalinowszczyzna w 1873 roku.
Opracowanie Aleksandra Szymula