KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY ZWYCIĘSKIEJ (POBRYGIDKOWSKI, POTEM POWIZYTKOWSKI)
dekanat lubelski - śródmiejski
ul. Narutowicza 6
Świątynia została wzniesiona jako wotum dziękczynne za zwycięstwo nad krzyżakami w bitwie pod Grunwaldem 1410 roku. Na jej miejscu stała wcześniej kaplica św. Marii Panny, św. Zofii i św. Barbary, wzniesiona na terenie przekazanym na ten cel przez wdowę Wojciechę. Nie wiadomo, dlaczego to właśnie miejsce wybrał król Władysław Jagiełło, ale sprowadził do Lublina jeńców krzyżackich, którzy w latach 1412-1426 wznieśli kościół na chwałę Matki Bożej Zwycięskiej. Staraniem króla z Gdańska sprowadzono zakon św. Brygidy - szwedzkiej królewny, która przepowiadała klęskę krzyżaków.
Kościół został wzniesiony w stylu gotyckim i pomimo licznych pożarów i rabunków pozostał w tej formie do dziś. Poprzez podnoszenie gruntu wokoło, budynek stracił swą pierwotną wysokość, a do wnętrza położonego poniżej prowadzą obecnie schody. Został wybudowany jako dwunawowa świątynia z prezbiterium, kaplicą i zakrystią. Do szerokiej nawy głównej, zakończonej węższym prezbiterium przylega od południa węższa nawa boczna z dwoma filarami. Od strony północnej wzniesiono kaplicę, na miejscu dawnej kaplicy fundacji wdowy Wojciechy. W ścianie szczytowej umiejscowiono wielkie drzwi prowadzące do nawy głównej oraz dwa duże okna doświetlające wnętrze. Pierwotnie kościół przekryty był drewnianym stropem.
W 1. połowie XVI wieku rozpoczęto budowę późnogotyckiego sklepienia krzyżowo - żebrowego. Wiadomo, że prace szły dość mozolnie, bowiem udało się je ukończyć dopiero pod koniec XVI wieku. Obciążone nowym sklepieniem mury wymagały zastosowania wzmocnienia. Przy przebudowie zniszczeniu uległy malowidła ścienne, prawdopodobnie ufundowane przez syna Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka. W ostatnich latach udało się odsłonić część polichromii, zachowanej nad sklepieniem nawy głównej (obecnie na poddaszu, a przed położeniem sklepienia poniżej stropu). Jeden z fragmentów przedstawia pochód rycerzy pod wodzą króla na tle miasta, w asyście mieszczan na koniu i zaliczony jest do najwcześniejszych w Polsce utworów malarskich o tematyce świeckiej.
Przypuszcza się, że kolejne przebudowy kościoła i klasztoru miały miejsce po usunięciu zakonników w skutek reformy zakonu, w latach 1589-1660, za rządów sprawowanych przez ksienie Agnieszkę Jastkowską i Dorotę Firlejównę. Wtedy też prawdopodobnie wzniesiono wieżę przy ścianie szczytowej, wybudowano chór nad wejściem do kościoła i połączono go z korytarzem klasztornym, rozbudowano budynek klasztorny na planie czworoboku i otoczono całość murem. W pomieszczeniach klasztornych oraz w prezbiterium kościoła wykonano sztukaterie w stylu tzw. renesansu lubelskiego z pełnoplastycznymi przedstawieniami kwiatowymi, symbolami maryjnymi oraz ewangelistów i aniołów w owalnych ramach. Pokrycie dachów zmieniono z dachówek na miedziane. Za czasów ksieni Doroty Firlejówny kościół zyskał też bogate wyposażenie, w tym pięć drewnianych ołtarzy malowanych na czarno, ze złoconymi rzeźbami: ołtarz wielki w prezbiterium, mniejszy ołtarz w kaplicy, dwa w nawie głównej i jeden w nawie bocznej. W tym samym czasie wykonano też ambonę, balustradę przy ołtarzu i w chórze nad wejściem, stalle w prezbiterium z polichromią przedstawiającą historię św. Brygidy, ławki i konfesjonały. Należy również wspomnieć o małym drewnianym ołtarzyku tryptykowym, znajdującym się na chórze, gdzie w czasie mszy św. przebywały brygidki. Pochodził on z początku XVI wieku i pokryty był malowidłami z podkładem z masy kredowej. Wewnątrz tego ołtarza było przedstawienie Chrystusa na krzyżu, a na zamknięciu skrzydeł – Chrystusa w grobie. Całości dopełniały wizerunki świętych.
W 1818 dokonano kasaty klasztoru na rzecz skarbu państwa i pozostawiono brygidki na niewielkiej pensji do wymarcia. W 1835 do pięciu żyjących sióstr dosiedlono wizytki, wypędzone ze swojego klasztoru, które wkrótce przyjęły rolę gospodarza zarówno klasztoru jak i kościoła. Przy kościele dobudowały dla siebie drugą zakrystię, przekształconą z mieszkania. W połowie wieku usunęły ołtarze wystawione przez ksienię brygidek, zastępując je niezwykle bogatymi, złoconymi ołtarzami przeniesionymi ze swojego kościoła. Wyposażenie to nie pasowało do gotyckiej świątyni, bowiem ołtarze te i ambona, lubo bogate w rzeźbę i złocenia, w smaku francuskim z doby najgorszej wykonane, zamiast upiększyć zeszpeciły tylko kościół i bardzo rażąco odbijały od starożytnych murów świątyni. Krytykowano je nie tylko za wygląd i pozy figur aniołów oraz świętych niestosowne dla kościoła, ale też za bardzo zły stan techniczny, liczne ubytki i zaniedbanie.
Ostatnia z lubelskich brygidek zmarła w 1870, a w 1882 ostatnie siostry wizytki zostały przeniesione do Warszawy. Kościół przeszedł w zarząd duchowieństwa świeckiego, a na początku XX wieku został wyremontowany. Dach na kościele pokryto dachówką, poprawiono miedzianą kopułę na szczycie, a kopułę na wieży pokryto blachą cynkową. Wzmocniono mury kościoła, poprawiono posadzkę, odnowiono drzwi i okna. Umieszczono trzy gotyckie ołtarze: wielki w prezbiterium oraz po jednym w nawie głównej i kaplicy. W 1925 przy kościele osiedliły się urszulanki.
Obecnie kościół zachowany jest bez większych przekształceń. W południowej ścianie nawy bocznej wyodrębnione są trzy kaplice oraz kruchta do wejścia. Od północy znajduje się wieża, kaplica Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz zakrystia. Dalej mieści się półkoliście zakończone prezbiterium z korytarzykiem - obejściem. Również fasada kościoła nie uległa większym przeobrażeniom i zachowała swój gotycki charakter. Dwuosiową ścianę wieńczy schodkowy szczyt ze sterczynami podzielony na trzy rzędy arkad, w dolnym rzędzie sześć, w środkowym cztery, w górnym dwie arkadki. Na osiach znajdują się dwa wysokie, półkoliście zakończone okna, pod nimi, na osi nawy głównej wejście, a na osi nawy bocznej - płytka blenda o wielkości otworu drzwiowego. Dzwonnica na wysokości pierwszej kondygnacji jest boniowana, posiada jedną blendę z niewielkim oknem. Powyżej znajduje się gzyms oraz trzy półkoliście zakończone blendy, a nad nimi jeszcze jedno okno. Narożniki wieży w górnej części również otrzymały boniowanie.
Z wyposażenia kościoła zachowały się stalle ze scenami z życia św. Brygidy, pochodzące z XVII wieku autorstwa Jana Szrettera oraz obraz św. Brygidy malowany na desce z połowy XV wieku.
Opracowanie Aleksandra Szymula
