KOŚCIÓŁ ŚW. ELIASZA PROROKA I ZESPÓŁ KLASZTORNY KARMELITÓW TRZEWICZKOWYCH
Dekanat lubelski – śródmiejski
ul. Biernackiego 5
Historia powstania
Karmelici trzewiczkowi zapoczątkowali starania o możliwość wybudowania klasztoru i osiedlenia się w Lublinie w latach 20. XVII wieku. Do miasta przybył wówczas zakonnik ze Lwowa, o. Elizeusz Niwiński, który otrzymał od lubelskiego lekarza Adama Majora w darowiźnie drewniany dom przy Krakowskim Przedmieściu. Przez kilkadziesiąt kolejnych lat zakon słał prośby do swych zwierzchników w diecezji krakowskiej oraz szukał wsparcia u dostojników kościelnych, lecz ich osiedleniu się w Lublinie przeciwstawiali się karmelici bosi, obawiając się utraty swej pozycji wśród innych zgromadzeń. Liczne koneksje karmelitów bosych wśród szlachty i duchowieństwa oraz zawierane przez nich koalicje z dominikanami, augustianami i bernardynami sprawiały, że karmelitom trzewiczkowych wciąż odmawiano wydania pozwolenia na budowę klasztoru i kościoła i stawiano warunki trudne do spełnienia. W 1651 zakonnicy otrzymali darowiznę od Andrzeja i Stanisława Borkowskich w postaci gruntu Borkowszczyzna, co wzmocniło ich pozycję w negocjacjach w sprawie budowy klasztoru. Dziesięć lat później zawarli porozumienie z karmelitami bosymi, którzy zgodzili się na ich osiedlenie w dość dużej odległości od centrum miasta. Pozwolenie na budowę klasztoru karmelici otrzymali dopiero w 1677, za sprawą nowego prowincjała zakonu, o. Eliasza Szablowskiego, który wykorzystał przy tym swoje rodzinne układy. Ostatecznie w 1680 w ciągu kilku dni postawiono, z fundacji Jana Mniszcha, starosty lwowskiego, i jego małżonki Urszuli Firlejówny, kasztelanki kamienieckiej, drewnianą kaplicę oraz budynek klasztoru na gruntach podarowanych przez Tomasza Kazimierskiego na przedmieściu Czwartek, graniczącym z dzielnicą żydowską. W 1728 karmelici otrzymali kolejne darowizny, dzięki którym mogli rozpocząć budowę murowanej siedziby, lecz nie znana jest data jej rozpoczęcia. Wiadomo, że prace były już zaawansowane w 1742, bowiem taka data została umieszczona na dzwonnicy. W latach 50. XVIII wieku usunięto ze stanowiska przeora, wspominając o trudnościach w budowie.
Architektura
Architektura kościoła bliska jest projektom Pawła Antoniego Fontany, nadwornego architekta rodziny Sanguszków. Świątynia jest zaliczana w poczet założeń, które zostały zrealizowane w kręgu jego działalności. Podobnie jak kościoły w Lubartowie, Chełmie i Włodawie, wzniesione według projektu Fontany, kościół św. Eliasza został wzniesiony na rzucie owalnym, charakterystycznym dla świątyń późnobarokowych. Do kościoła położonego na wzgórzu prowadzą szerokie schody. Jednonawowy budynek z bocznymi kaplicami i wydłużonym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą został wkomponowany w trójskrzydłowy klasztor na osi północ – południe. Sklepienie nawy stanowi kolebka nad przęsłem środkowym oraz dwie konchy z lunetami na krańcach. Prezbiterium otrzymało proste sklepienie kolebkowe z lunetami. Cztery kaplice po bokach nawy założone zostały na planie okręgu. W połowie długości nawy, pomiędzy kaplicami znajdują się empory wspierające sklepienie, otwarte na kaplice. Dekorację architektoniczną nawy stanowią kolumny korynckie, częściowo wtopione w ściany, zaś w prezbiterium i kaplicach zastosowano artykulację w postaci toskańskich pilastrów.
Fasada kościoła jest dwukondygnacyjna, z wejściem oraz dwoma oknami na osi głównej. Dolna część zaakcentowana jest dwoma parami toskańskich pilastrów wspierających belkowanie. Ponad nim znajduje się prostokątne okno zakończone odcinkiem łuku, flankowane prostokątnymi ślepymi niszami oraz spływami wolutowymi. Fasadę wieńczy naczółek ze spływami i stylizowaną płyciną, wewnątrz której widnieje data 1680.
Dzwonnica
Od wschodu do kościoła przylega dzwonnica z arkadowymi otworami w górnej części oraz wygiętymi pilastrami, charakterystycznymi dla kręgu Fontany.
Dzwonnica kościoła św. Eliasza
Karmelici w Lublinie
Konsekracji kościoła p. w. św. Eliasza dokonał biskup sufragan lubelski Jan Kanty Lenczowski dopiero w 1784 roku. Niestety, pomimo wieloletniej budowy karmelici trzewiczkowi nie osiedli w tym miejscu na długo, bowiem w 1810 władze na terenie całego kraju nakazały przesiedlenie wielu zakonów. W Lublinie wizytki przeniesiono do klasztoru karmelitów bosych, a tych – do klasztoru karmelitów trzewiczkowych, którzy pod groźbą użycia siły opuścili miasto i wyjechali do Woli Gułowskiej.
Kościół św. Eliasza wraz z klasztorem zamieszkiwany był przez karmelitów bosych do 1841, kiedy po odzyskaniu i remoncie swoich zabudowań, wrócili na ul. Świętoduską. Do klasztoru na Czwartku przeniesiono Braci Miłosierdzia, tzw. bonifratrów, których dotychczasową siedzibę przy Krakowskim Przedmieściu zburzono, a grunt przeznaczono na plac musztry (obecnie Plac Litewski). Zakon ten zajmował się pomocą potrzebującym i chorym, wobec czego przy klasztorze uruchomiono szpital św. Jana Bożego. Zaliczany był do jednych z najlepszych tego typu placówek w Polsce pod względem wyposażenia i opieki lekarskiej. Po kasacie zakonów w 1864 budynki przeszły pod zarząd diecezji, a wkrótce umieszczono w nich szarytki, które także spełniały posługę w szpitalu. Niestety, w 1893 siostrom zarzucono, iż propagują wśród pacjentów prawosławnych wiarę katolicką, wobec czego je usunięto, a na ich miejsce sprowadzono siostry elżbietanki z rosyjskiego Czerwonego Krzyża, tzw. krzyżanki. Szarytkom udało się powrócić na Czwartek w 1905 na mocy edyktu tolerancyjnego, ale epidemia tyfusu i cholery, która wybuchła w Lublinie latem 1915 sprawiła, że wśród pacjentów, personelu szpitala było wiele ofiar. W 1969 do klasztoru powrócili karmelici trzewiczkowi, którzy wkrótce wybudowali nowy budynek klasztorny. W dawnych zabudowaniach klasztornych do dzisiaj mieszczą się niektóre oddziały szpitala wojewódzkiego.
Wyposażenie kościoła
Do wyposażenia kościoła należy ołtarz główny w stylu rokokowym, wykonany w latach 1742 - 1759, którego zasadniczą część stanowią kolumny wspierające bogate falowane belkowanie. W środkowej części ołtarza znajduje się obraz Matki Bożej Częstochowskiej, umieszczony tam po powrocie karmelitów w 1969, w otoczeniu dwóch figur papieży: św. Telesfora po lewej stronie i św. Sykstusa I lub Dionizego po prawej, z charakterystycznymi tiarami u ich stóp. W górnej części widoczna jest rzeźba św. Eliasza w wozie zaprzężonym w konia w otoczeniu figur św. Piotra i Pawła. Całość wieńczy malowidło w eliptycznej złoconej ramie ze sceną Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Według kronik kościelnych, w okresie dwudziestolecia międzywojennego w środkowej części znajdował się podwójny obraz św. Jana Bożego z XVIII wieku i św. Wincentego a Paulo z 1876, namalowany na płótnie, a sam ołtarz miał kolor zielony ze złoceniami. Swój obecny wygląd ołtarz zyskał po II wojnie światowej, kiedy przemalowano go na biało i wykonano tabernakulum z przedstawieniem św. Eliasza.
Ołtarz główny
W lewej nawie kościoła znajduje się ołtarz z obrazem Chrystusa Ukrzyżowanego, drugi z figurą Matki Bożej Niepokalanie Poczętej. W prawej nawie stoi ołtarz z obrazem MB Częstochowskiej i drugi z obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus z 1684 roku.
We wnętrzu kościoła warto również zwrócić uwagę na rokokowo – klasycystyczne stalle z około 1800 w prezbiterium, rokokową ambonę z baldachimem z rzeźbami czterech Ewangelistów – Jana, Marka, Łukasza i Mateusza z ich atrybutami (2. połowa XVIII wieku) oraz organy pochodzące z 2. połowy XVIII wieku, na chórze muzycznym. W zakrystii umieszczono dwie dębowe komody z końca XVIII wieku.
Otoczenie kościoła
Przed kościołem, po jego lewej frontowej stronie, znajduje się Krzyż Powstańca z 1863 obmurowany kamieniami. U stóp wzgórza, na niewielkim wzniesieniu, wystawiono kapliczkę z figurą Matki Bożej, a za nią stoi pomnik ks. Piotra Ściegiennego (2,8 m wysokości), wykonany w czerwonym piaskowcu przez Gustawa Hadynę. Odsłonięcia pomnika dokonał metropolita lubelski Arcybiskup Józef Życiński 12 IX 2010, w 120. rocznicę śmierci księdza.
Opracowanie Aleksandra Szymula
Pomnik ks. Piotra Ściegiennego
Krzyż Powstańca z 1863 Figura Matki Boskiej
