Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła
ul. Fabryczna 15
Na południowy wschód od centrum Lublina znajduje się dzielnica Bronowice, dawny folwark, włączony w granice miasta w 1916 roku. Od początku XX wieku zabiegano o utworzenie na tym obszarze parafii, na co nie wyrażały zgody ówczesne władze. W 1913 przedstawiciel lubelskiego biskupa i proboszcz parafii p. w. Nawrócenia Św. Pawła ks. prałat Józef Pruszkowski dostąpił zaszczytu audiencji papieskiej u Piusa X, który zainteresował się problemem rozległości tejże parafii i zainicjował wyodrębnienie nowej, na terenie Bronowic. Grunt pod budowę kościoła wraz z dworkiem, w którym urządzono plebanię, przekazała rodzina Sachsów, lubelskich przemysłowców, dzierżawców a później także właścicieli Bronowic. Wówczas rozważano również możliwość budowy w bezpośrednim sąsiedztwie mostu na rzece Bystrzycy, jednak odrzucono ją szybko ze względu na częste zalewanie tego obszaru. W 1916 sprowadzono modrzewiowy kościółek z Pawłowa koło Chełma wystawiony tam w 1744, a przeniesiony w 1937 do Kazimierzówki koło Świdnika. Nowa parafia na Bronowicach została erygowana przez biskupa Mariana Leona Fulmana w 1921 roku.
Budowa świątyni według znanego warszawskiego architekta Oskara Sosnowskiego została zrealizowana w latach 1930 - 1938, pod kierownictwem architekta Ignacego Kędzierskiego. Kościół nie jest jednak dokładnym odzwierciedleniem projektu, ponieważ nie zrealizowano budowy atrium przedpogrzebowego po jego wschodniej stronie. Konsekracji dokonano 5 czerwca 1938 roku. W czasie II wojny światowej świątynia została przeznaczona na magazyn zboża, jednak sam budynek nie odniósł większych uszkodzeń podczas działań wojennych. W latach 1944 - 1947 został on otynkowany, a wnętrze wyposażono w ławki i cztery konfesjonały. Poświęcono również ołtarz główny ufundowany przez parafian.
Historyzująca architektura budynku nawiązuje do romanizmu i gotyku. Kościół jest trójnawową bazyliką z transeptem i wieżą na skrzyżowaniu naw oraz prosto zakończonym prezbiterium.
Przy zachodniej ścianie wzniesiono kaplicę z kopułą, zaś po wschodniej – zakrystię. W narożach pomiędzy transeptem a prezbiterium wznoszą się niewielkie wieżyczki wtopione częściowo w mury i przekryte stożkowym hełmem – na wysokości drugiej kondygnacji o przekroju wielokąta, zaś powyżej gzymsu – okrągłe. Jednym z najbardziej charakterystycznym elementów architektonicznych w sylwetce kościoła jest fasada północna, której większą część stanowi krużganek z wysokimi półkolistymi arkadami wspartymi na strzelistych kolumnach oraz szczyt ze sterczynami, powtórzony w zakończeniach ramion transeptu oraz w szczytowej ścianie prezbiterium od południa.
Na tle panoramy miasta wyróżnia się czworoboczna wieża, w ścianach której wykonano wysokie i wąskie ażurowe triforia, przez co cała bryła zyskała jeszcze na smukłości. Całość zwieńczona jest attyką ze sterczynami.
Przez kilkadziesiąt lat na szczycie wieży znajdował się charakterystyczny neonowy napis AVE powtórzony na każdej z czterech ścian, zdjęty w ostatnich latach podczas remontu. Do dziś mieszkańcy Lublina posługują się tą nazwą, mówiąc o „kościele AVE”.
Do wnętrza świątyni prowadzą trzy wejścia, po jednym w każdej nawie. Główne wejście zaakcentowane jest płytką półkoliście zakończoną niszą oraz ślepą rozetą powyżej niej (w środku obecnie znajduje się współczesna grafika z przedstawieniem św. Michała Archanioła na niebieskim tle).
Na uwagę zasługują skrzydła drzwiowe, w których wykonano płaskorzeźbioną scenę walki trzech aniołów z demonem w postaci wielogłowego smoka, zaczerpniętą z Apokalipsy św. Jana (Ap 12,7-9).
Nawa główna oświetlona jest dużymi prostokątnymi oknami, zaś w nawach bocznych umieszczono okrągłe oculusy. Wszystkie otwory okienne przeszklone są witrażami.
Nawy oddzielają masywne filary wspierające półkoliste arkady, ponad którymi znajduje się galeria z kamienną balustradą z motywem stylizowanego czteroliścia. Najbardziej dekoracyjną częścią kościoła jest ściana prezbiterium, pokryta sgraffito z przedstawieniami zwierzęcymi, roślinnymi i anielskimi, nawiązującymi do sztuki romańskiej. Nastawę ołtarza głównego stanowi pełnoplastyczna grupa Ukrzyżowania, nad którą znajduje się wysokie okno zamknięte półkoliście, z witrażem przedstawiającym św. Michała Archanioła.
Na zachód od budynku kościoła znajduje się wspomniany już dworek Saschów.
Murowany, jednokondygnacyjny dom na rzucie prostokąta nakryty jest wysokim dachem krytym blachą. Na osi głównej znajduje się portyk nie wystający poza linię zabudowy, z facjatą na poddaszu nakrytą dwuspadowym daszkiem. Cofnięta ściana z wejściem i oknami po obu jego stronach poprzedzona jest czterema kolumnami o zredukowanych głowicach. Zachowała się ażurowa drewniana konstrukcja w szczycie facjaty.
Warto zwrócić uwagę na otoczenie kościoła. Oprócz dworku Saschów i współczesnego budynku plebanii na terenie tym znajduje się pomnik upamiętniający ofiary katyńskie w formie krzyża i fragmentu torów kolejowych, zainstalowany w północno – wschodnim narożniku działki.
Po wschodniej stronie kościoła można zaś zobaczyć instalację w postaci betonowych kręgów z nazwami miejsc, w których znajdowały się niemieckie obozy koncentracyjne, utworzonymi z żelaznych prętów.
Wzdłuż trawnika umieszczono fragmenty ceglanych murów z tablicami poświęconymi ofiarom II wojny światowej i Żołnierzom Wyklętym.
Opracowała Aleksandra Szymula
Bibliografia:
J. Teodorowicz – Czerepińska, Lubelskie przedmieścia. Dwór i folwark Bronowice, „Kurier Lubelski” 1973, nr 200, s. 5
Oskara Sosnowskiego świat architektury. Twórczość i dzieła, red. M. Brykowska Warszawa 2004