KOŚCIÓŁ I KLASZTOR KARMELITANEK BOSYCH POD WEZWANIEM NIEPOKALANEGO POCZĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY (obecnie kościół rektoralny)
ul. Staszica 16
Kościół oraz klasztor ufundowany został w 1644 przez Zofię z Tęczyńskich Daniłłowiczową oraz jej męża, podskarbiego wielkiego koronnego Jana Mikołaja Daniłłowicza dla sióstr karmelitanek bosych. Dwa lata później, przy wsparciu finansowym mieszkańców Lublina i po uzyskaniu stosownych pozwoleń, rozpoczęto budowę, ale prace zostały przerwane po niespełna czterech latach. Dokończenia budowy na początku XVIII wieku, z funduszy przekazanych przez Elżbietę Sieniawską, jedną z najbogatszych kobiet ówczesnej Rzeczypospolitej, podjęli się jej nadworni architekci, Giovanni Spazzio i Franciszek Antoni Mayer.
Zabudowania klasztorne są obecnie cofnięte w stosunku do późniejszej, XX-wiecznej zabudowy ulicy, niegdyś noszącej nazwę Poczętkowskiej. Przed kościołem znajduje się niewielki plac, dawny cmentarz przykościelny. Klasztor przylega do kościoła od północy i stanowi zamknięty czworobok z wirydarzem. Kościół nie jest orientowany, założony na planie krzyża łacińskiego, z prezbiterium i transeptem o tej samej wysokości co nawa. Za prezbiterium skierowanym na zachód dobudowano chór zakonny, przykryty wspólnym dachem. Na skrzyżowaniu nawy i transeptu znajduje się ślepa kopuła, a całość przekryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. Dwukondygnacyjna fasada rozczłonkowana jest pilastrami, pomiędzy którymi umieszczono półkoliście zakończone nisze. Na osi głównej znajduje się wejście z portalem w postaci dwóch kolumienek podtrzymujących belkowanie, nad którym jest niewielkie prostokątne okno. Ponad belkowaniem, na wysokości drugiej kondygnacji, umieszczono duże sześciodzielne okno zwieńczone odcinkiem łuku. Ten sam podział zachowany jest w szczycie fasady, zakończonym trójkątnym naczółkiem i sterczynami. W szczycie widnieje data A. D. 1696. Wnętrze świątyni posiada dość skromną dekorację architektoniczną w postaci zdwojonych pilastrów podtrzymujących belkowanie oraz gurtów sklepiennych.
Konsekrację świątyni przeprowadził we wrześniu 1721 sufragan lwowski biskup Feliks Szaniawski. W następnych latach kościół został wyposażony w trzy ołtarze z warszawskiego warsztatu Bartłomieja Bernatowicza, wykonane na zlecenie księcia Pawła Sanguszki. W złoconym ołtarzu głównym umieszczono XVIII-wieczny obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny oraz figury św. Eliasza, św. Szymona Stocka, św. Jana od Krzyża i św. Teresy z Avilla. Po wejściu do kościoła zauważa się dwie barokowe ambony z wielopostaciową dekoracją rzeźbiarską, jednak tylko ta po prawej stronie jest stricte amboną przeznaczoną do głoszenia kazań, po lewej stronie znajduje się bowiem imitacja mająca wyłącznie charakter dekoracyjny, z niewielką postacią Chrystusa nauczającego. Do wystroju zaliczają się także XVII-wieczne francuskie oleodruki Drogi Krzyżowej i dwa krzyże: późnogotycki krzyż przy wejściu oraz drugi, z figurą Chrystusa z kości słoniowej w prezbiterium. Na ścianach rozwieszone są XVII-wieczne kurdybany pochodzące z Flandrii. Ciekawie prezentuje się też późnobarokowa grupa figuralna zwana Deesis, umieszczona w łuku tęczowym. Centrum stanowi rozpięty na krzyżu Chrystus, po bokach znajdują się postacie Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. U podstawy widoczna jest stojąca na kopcu Maria Magdalena, w zwieńczeniu znajdują się obłoki i głowy aniołków.
Do 1991 w kościele znajdował się cenny obraz z 2. połowy XVII wieku, przedstawiający fundatorów – Jana Mikołaja i Zofię z Tęczyńskich Daniłowiczową, ale po wybudowaniu w Dysie klasztoru ss. Karmelitanek obraz ten został tam przeniesiony.
W 1807 do karmelitanek nazywanych od wezwania kościoła Poczętkami dołączyły siostry z kościoła św. Józefa przy ul. Świętoduskiej, tzw. Józefatki, które oddały swoją siedzibę męskiemu zakonowi, znajdującemu się wówczas w trudnej sytuacji po pożarze kościoła i klasztoru. Po restauracji poczętkowskiego kościoła w 1826, władze skasowały zakon karmelitanek bosych, a na ich miejsce sprowadziły tam szarytki, które założyły szpital św. Wincentego a Paulo i przytułek dla sierot. W 1864 na mocy dekretu carskiego klasztor skasowano, pozostawiając tylko sześć sióstr do pracy w szpitalu. W 1888 dokonano generalnej rozbudowy zespołu klasztornego według projektu Waleriana Pliszczyńskiego. W 1928, według projektu Jerzego Siennickiego, zmodernizowano wolno stojącą kuchnię, usytuowaną na szpitalnym podwórzu. Po wojnie remont kościoła odbył się w latach 50. i 80. Obecnie szarytki zamieszkują część klasztoru, a w pozostałej części funkcjonuje publiczny szpital kliniczny.
Opracowała Aleksandra Szymula