Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego
Plac Litewski (nieistniejąca)
Obecnie wśród zabudowy sakralnej Lublina jest kilka świątyń innego wyznania niż rzymskokatolickie: kościół ewangelicko–augsburski pod wezwaniem św. Trójcy, starokatolicki kościół mariawitów, polskokatolicki kościół pod wezwaniem Matki Bożej Wniebowziętej oraz cerkwie prawosławne. Tych ostatnich jest w mieście trzy: najbardziej znana i najstarsza cerkiew Przemienienia Pańskiego przy ul. Ruskiej, cerkiew Siedmiu Niewiast Niosących Wonności do Grobu Pańskiego na cmentarzu przy ul. Lipowej oraz drewniana cerkiew na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej.
Początki
Chociaż Lublin do II wojny światowej charakteryzowała wielokulturowość i wielowyznaniowość, wyznawcy prawosławia stanowili nieduży odsetek wśród obywateli miasta. Sierpiński w Obrazie miasta Lublina wydanego w 1839 podaje, że wśród 13 870 mieszkańców było tylko szesnaście osób wyznania prawosławnego. W czasach, kiedy Lublin znajdował się w granicach zaboru rosyjskiego i stacjonowały tutaj wojska rosyjskie, władzę sprawował naczelnik wojskowy gen. Józef Hurko, podporządkowując sobie także władze cywilne i polecając organizację nowych świątyń obrządku wschodniego. Nie wynikało to jednak z potrzeby duchowej, a miało być widocznym znakiem carskich rządów.
W ramach tego w 1833 gen. Hurko nakazał przebudowę kościoła grekokatolickiego przy ul. Zielonej, polecając wznieść kopułę i dzwonnicę (do realizacji tych planów nie doszło ze względu na brak możliwości technicznych). Cztery lata później przebudowano na świątynię prawosławną kościół i klasztor wizytek, w którym od 1809 kwaterowało wojsko. W 1904 wybudowano cerkiew garnizonową dla żołnierzy rosyjskich przy Alejach Racławickich. Mieszkańcy miasta niechętnie odnosili się do tego typu przejawów dominacji władz rosyjskich i po odzyskaniu niepodległości szybko likwidowali narzucane im elementy wschodniej architektury cerkiewnej.
Największym i zarazem najbardziej niepożądanym symbolem tego ucisku była cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża Św. wzniesiona na placu Litewskim dla urzędników carskich. Biorąc pod uwagę, że w 1871 w Lublinie mieszkało tylko 77 wyznawców prawosławia, budowa kolejnej cerkwi była przejawem demonstracji władzy rosyjskiej. Miejsce wybrane do jej postawienia również miało znaczenie symboliczne, bowiem wybrano na to najbardziej reprezentacyjny plac w mieście, w pobliżu siedziby pałacu gubernatora i Rządu Gubernialnego. Pomysł postawienia soboru wysunął w 1869 gubernator lubelski gen. Michał Bukowski. Ostatecznie zrealizowano koncepcję gen. inż. Chlebnikowa, opracowaną przez architekta Ludwika Szamotę. W sierpniu 1872 Komitet Techniczno–Budowlany wydał zgodę na budowę zaplanowaną na trzy kolejne lata. We wrześniu 1873 rozpoczęto prace budowlane, poświęcając 7 IX uroczyście kamień węgielny z miedzianą tablicą. Ceglano–kamienna otynkowana świątynia została wzniesiona pod kierownictwem miejscowych budowniczych Jana Dobrowolskiego i Michała Bahna. Konsekracji ukończonej budowli dokonano 29 września 1876 roku.
Architektura
Jednonawowa cerkiew założona na planie kwadratu otrzymała wieżę – dzwonnicę od zachodu, parterowy babiniec na rzucie prostokąta sklepiony krzyżowo i przekryty dachem dwuspadowym oraz prezbiterium zakończone półkolistą absydą. Dominantę stanowiła czterokondygnacyjna wieża o wysokości 43 m. Dolna, najwyższa część ze sklepionym lunetowo przedsionkiem była czworoboczna, dwie kolejne ośmioboczne, zaś najwyższa kondygnacja, gdzie znajdowały się dzwony – cylindryczna, nakryta cebulastą kopułą. Druga, analogiczna w formie lecz o wiele większa kopuła znajdowała się nad nawą, na skrzyżowaniu ramion krzyża greckiego wyznaczonego przez filary. Cztery najmniejsze kopulaste wieżyczki umieszczono na narożnikach nawy. Kopuły wykonano w konstrukcji drewnianej krytej blachą cynkową, ze złoconymi krzyżami prawosławnymi w zwieńczeniach.
Wyposażenie wnętrza
Imponująco przedstawiało się również wnętrze cerkwi, chociaż znane jedynie z pocztówki pochodzącej z około 1915 roku. Konstrukcja ikonostasu została wykonana w Moskwie przez Iwana Kartaszowa, zaś złocenia w warszawskim zakładzie złotniczym Karola Szonerta. Autorstwo ikon do ikonostasu oraz pozostałych obrazów znajdujących się w cerkwi przypisuje się profesorowi lubelskiego gimnazjum Kołczynowi i wileńskiemu malarzowi Trutniewowi. Ikonostas posiadał bogatą dekorację snycerską w postaci kolumienek oraz ornamentów typowych dla architektury cerkiewnej. Centrum stanowił trójboczny ryzalit z przedstawieniem Ostatniej Wieczerzy w górnej części. Do dziś nie wiadomo jak dokładnie wyglądał ikonostas, lecz z pewnością został wykonany według obowiązującego w prawosławiu kanonu.
Przy filarach we wschodniej części nawy umieszczone były kiwoty – przeszklone szafki przeznaczone na ikony. Na niewielkich kolumienkach, pomiędzy którymi umieszczano malowidła, znajdował się kokosznik zwieńczony krzyżem. Całość miała najczęściej formę edikuli.
Do wyposażenia soboru należało również oświetlenie: wieloramienny żyrandol zamontowany w sklepieniu nawy oraz ścienne kandelabry, wykonane w fabryce Sztatnego w Petersburgu. Prawdopodobnie już w trakcie budowy cerkwi kompletowano elementy wyposażenia: w 1875 gotowe były dwa dzwony, odlane w warszawskiej fabryce M. Petersigle i A. Zwolińskiego oraz cztery piece kaflowe z fabryki A. E. Stalewskich.
Największym jej skarbem była jednak ikona Matki Bożej, wywieziona wraz z innymi obrazami w głąb Rosji i zaginiona. Po I wojnie światowej na jej kopię natrafili na lubelskim bazarze dwaj parafianie i obecnie znajduje się ona w cerkwi przy ul. Ruskiej.
Epilog
Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Lublinie została tytularną siedzibą biskupów prawosławnych w nowopowstałej diecezji prawosławnej warszawsko – chełmskiej, którzy do tej pory rezydowali w Chełmie.
Rosjanie opuścili Lublin w 1915, pozostawiając po swej obecności wiele śladów. Przez dziewięć kolejnych lat ten znienawidzony symbol carskiej niewoli, jakim był sobór na placu Litewskim, użytkowało wojsko polskie jako kościół garnizonowy. W latach 1924–1926 został on rozebrany, a odzyskane materiały budowlane przeznaczono na budowę Domu Żołnierza, znajdującego się do dziś przy ul. Żwirki i Wigury.
Dziś po soborze na placu Litewskim nie ma śladu. O jego istnieniu przypominają tylko zachowane w archiwach oraz publikowane w literaturze fotografie i pocztówki. Niewielu mieszkańców jednak wie, że pod powierzchnią placu w dalszym ciągu znajdują się fundamenty cerkwi wraz z kamieniem węgielnym.
Bibliografia
Denys M., Krótkie dzieje wielkiego soboru, „Dziennik Wschodni”, 3.12.2004
Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Lublin 1974
Rożek A., Sobór p. w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Lublinie. Próba monografii, Lublin 2000
Sierpiński S. Z., Obraz miasta Lublina, Warszawa 1839 (reprint Lublin 2002 )
Wyszkowska H., Kościoły różnych wyznań w Lublinie (cz. 2.). Lubelskie cerkwie prawosławne, „Zoom. Lubelski informator kulturalny” 2009, nr 3
