Początki

           Chociaż Lublin do II wojny światowej charakteryzowała wielokulturowość i wielowyznaniowość, wyznawcy prawosławia stanowili nieduży odsetek wśród obywateli miasta. Sierpiński w Obrazie miasta Lublina wydanego w 1839 podaje, że wśród 13 870 mieszkańców było tylko szesnaście osób wyznania prawosławnego. W czasach, kiedy Lublin znajdował się w granicach zaboru rosyjskiego i stacjonowały tutaj wojska rosyjskie, władzę sprawował naczelnik wojskowy gen. Józef Hurko, podporządkowując sobie także władze cywilne i polecając organizację nowych świątyń obrządku wschodniego. Nie wynikało to jednak z potrzeby duchowej, a miało być widocznym znakiem carskich rządów.

           W ramach tego w 1833 gen. Hurko nakazał przebudowę kościoła grekokatolickiego przy ul. Zielonej, polecając wznieść kopułę i dzwonnicę (do realizacji tych planów nie doszło ze względu na brak możliwości technicznych). Cztery lata później przebudowano na świątynię prawosławną kościół i klasztor wizytek, w którym od 1809 kwaterowało wojsko. W 1904 wybudowano cerkiew garnizonową dla żołnierzy rosyjskich przy Alejach Racławickich. Mieszkańcy miasta niechętnie odnosili się do tego typu przejawów dominacji władz rosyjskich i po odzyskaniu niepodległości szybko likwidowali narzucane im elementy wschodniej architektury cerkiewnej.

           Największym i zarazem najbardziej niepożądanym symbolem tego ucisku była cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża Św. wzniesiona na placu Litewskim dla urzędników carskich. Biorąc pod uwagę, że w 1871 w Lublinie mieszkało tylko 77 wyznawców prawosławia, budowa kolejnej cerkwi była przejawem demonstracji władzy rosyjskiej. Miejsce wybrane do jej postawienia również miało znaczenie symboliczne, bowiem wybrano na to najbardziej reprezentacyjny plac w mieście, w pobliżu siedziby pałacu gubernatora i Rządu Gubernialnego. Pomysł postawienia soboru wysunął w 1869 gubernator lubelski gen. Michał Bukowski. Ostatecznie zrealizowano koncepcję gen. inż. Chlebnikowa, opracowaną przez architekta Ludwika Szamotę. W sierpniu 1872 Komitet Techniczno–Budowlany wydał zgodę na budowę zaplanowaną na trzy kolejne lata. We wrześniu  1873 rozpoczęto prace budowlane, poświęcając 7 IX uroczyście kamień węgielny z miedzianą tablicą. Ceglano–kamienna otynkowana świątynia została wzniesiona pod kierownictwem miejscowych budowniczych Jana Dobrowolskiego i Michała Bahna. Konsekracji ukończonej budowli dokonano 29 września 1876 roku.