Pałac Parysów
ul. Bernardyńska 3
Pomiędzy Krakowskim Przedmieściem a kościołem pobernardyńskim Nawrócenia św. Pawła znajduje się plac Wolności, a przy nim duży, czterokondygnacyjny budynek o zwartej bryle, zwany pałacem Parysów.
W XVII wieku na jego miejscu stał dom Bartłomieja Wilczka, lubelskiego mieszczanina i prokuratora zgromadzenia sióstr karmelitanek. W 1629 Wilczek przepisał swą posiadłość na Prokopa Leśniowskiego, a ten – na swojego syna Jana Franciszka, męża Anny z Sapiehów. Nieruchomość zapisana była synowi Leśniowskich, lecz ten zmarł jako dziecko. W 1661 właścicielka wyszła ponownie za mąż za Zygmunta Feliksa Parysa (w opracowaniach funkcjonuje również jako Zygmunt Szczęsny Parys), późniejszego kasztelana i wojewodę lubelskiego, który zainicjował rozbudowę domu do rozmiarów pałacu. Budynek zyskał wówczas wysoki łamany dach, narożne alkierze i wysoką bramę wjazdową od ul. Koziej, prowadzącą na przelot do drugiego wejścia od zachodu. Posiadał nie tylko funkcję reprezentacyjną, ale również obronną. Znajdował się w obrębie powiększanych wówczas murów miejskich i strzegł wjazdu do miasta od strony ul. Bernardyńskiej. Wewnątrz znajdował się niewielki prostokątny dziedziniec.
Po śmierci Parysa przez prawie trzydzieści lat trwały procesy sądowe pomiędzy spadkobiercami Parysa i Leśniowskiego – rodziną Dłużewskich i Roztworowskich. W ciągu tego czasu żadna ze stron roszczących sobie prawo do spadku nie mieszkała w pałacu, który był wynajmowany. Brak gospodarza obiektu i wykonywania bieżących napraw sprawiły, że budynek zaczął popadać z ruinę. W latach 70. XVIII wieku pałac znalazł się w rękach Marcina Grotowskiego. Do czasu powstania listopadowego urządzano w nim przedstawienia teatralne i bale. Od 1816 budynek należał do Jana i Doroty Gromanów, którzy rozbudowali go w kierunku północnym. Kolejną przebudowę przeprowadził adwokat Antoni Karwowski, będący w posiadaniu majątku w latach 1863-1867. Zaciągnął wówczas pożyczkę na prace budowlane, w ramach których dodał drugie piętro i mansardowy dach. Tym samym pałac stracił swój barokowy charakter, zauważalny jeszcze jedynie w detalach architektonicznych. W 1921 właścicielką została córka Karwowskiego, Maria Amelia, odnajmując połowę nieruchomości Towarzystwu Dobroczynności, które w 1948 przejęło na własność cały pałac. W okresie międzywojennym na parterze funkcjonowała Gospoda Chrześcijańska Promień, w czasie okupacji zamieniona na jadłodajnię dla ubogich, prowadzoną przez zgromadzenie zakonne św. Zyty. W wyniku braku remontów i zaniedbania w 1962 budynek wraz z działką przeszedł na własność skarbu państwa, z przeznaczeniem na mieszkania. W 1984 wybuchł pożar, wobec czego mieszkańców wykwaterowano i przeprowadzono generalny remont, adaptując pałac na cele handlowo–usługowe. Dziś o cechach pałacowych świadczy jedynie wielkość budynku i jego lokalizacja w bliskiej odległości od dawnych murów miejskich. Dwupiętrowy budynek z mansardowym dachem i licznymi lukarnami wydaje się niewiele różnić od pobliskich kamienic. Dekorację architektoniczną stanowią gzymsy i cementowe opaski okienne. Przy południowej elewacji zachowały się przyścienne skarpy na wysokości parteru jako pozostałość po dawnych alkierzach, północna ściana sąsiaduje zaś z późniejszą kamienicą. W wyniku przekształceń i rozbudowy budynek posiada dwa wewnętrzne dziedzińce: większy prostokątny i mniejszy kwadratowy.
Opracowała Aleksandra Szymula
Bibliografia:
Koziejowski W., Pałac Parysów w Lublinie. Rys historyczny i sondażowe badania architektoniczne, [w:] „Studia i materiały lubelskie”, T. 13, 1988
H. Wyszkowska, Pałac Parysów, „Zoom. Lubelski Informator Kulturalny” 2009, nr 11