PAŁAC POTOCKICH, TZW. STARY KRYMINAŁ

ul. Staszica 3

Pałac Potockich (widok 2014 rok)          

           W 1719 u zbiegu dzisiejszej ul. Staszica i Zielonej (dawniej Poczętkowskiej i Kowalskiej), w sąsiedztwie placu Litewskiego i pałacu Czartoryskich, budowę swej siedziby rozpoczął starosta grabowiecki Jerzy Potocki. Barokowy pałac został założony na planie podkowy, z dziedzińcem od frontu i ogrodem w stylu włoskim od północy. Do pałacu prowadziła droga od Krakowskiego Przedmieścia, obecnie początek ul. Staszica. Na osi założenia umieszczono ogrodzenie z bramą. Od wschodu znajdowały się tereny parkowe, wykorzystywane w czasie dużych przyjęć i uroczystości. Środkowa, reprezentacyjna część pałacu była jednopiętrowa kryta mansardowym dachem z lukarnami, zaś boczne skrzydła – parterowe, z przeznaczeniem na pomieszczenia gospodarcze. Dach na korpusie był kryty dachówką, a na oficynach – gontem. Na piętrze od frontu znajdował się arkadowy ganek z drewnianą klatką schodową. Wnętrze prezentowało się równie bogato, bowiem pokoje wyposażono w piece z barwnych kafli i kamienne kominki, a ściany obite były kolorowymi tkaninami i złoconymi listwami. Zachowany inwentarz z 1783 (w posiadaniu Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej) mówi o krzesłach gdańskich obitych skórą, wielkim owalnym stole snycerskiej roboty, lustrach oprawionych w mosiężne i orzechowe ramy oraz pozłacanych ośmioramiennych świecznikach. Odnotowano również duży portret króla Augusta II w złoconych ramach.

           W 1747 nieruchomość ta przeszła na własność syna Jerzego Potockiego, posła na sejm Eustachego Potockiego, który zamieszkał w pałacu ojca po ślubie z Marianną Kątską. Po otrzymaniu stanowiska marszałka Trybunału Koronnego w 1754 przeprowadził on gruntowny remont. Budynek już wówczas stracił na znaczeniu, bowiem w latach 1749-1750 Potoccy wznieśli nową rezydencję pałacowo – parkową w Radzyniu Podlaskim według projektu Jakuba Fontany. Właściciel po przeprowadzce do Radzynia, wynajmował pałac szlachcie przyjeżdżającej do Lublina na sądy trybunalskie. W 1789 syn Eustachego Potockiego, Jan Nepomucen przekazał go na rzecz Skarbu Państwa, z przeznaczeniem dla wojska; w tym celu architekt Ferdynand Mercksen sporządził projekt przebudowy, niezrealizowany. Przez krótki czas mieścił się tam skład skór oraz siedziba sądów ziemskich, a w 1790 budynek przejęły austriackie władze miasta, urządzając w nim koszary kawalerii. Dwa lata później obiekt przekształcono na więzienie. Adaptując go do nowej funkcji, dobudowano piętra nad oficynami, zlikwidowano arkadowy ganek, salę balową, obniżono dach nad korpusem pałacu oraz dodano wewnętrzne klatki schodowe. Zmniejszono również otwory okienne a kamienne dekoracje na elewacji skuto. Rolę więzienia obiekt ten pełnił przez kolejne trzydzieści cztery lata, do momentu wybudowania nowego więzienia na Zamku. Wówczas dawną rezydencję Potockich zaczęto nazywać starym kryminałem.

           Wojsko użytkowało go do 1918, po czym umieszczono tam Główny Komisariat Policji Państwowej, po wojnie przekształconej w Milicję Obywatelską. W pałacu koszarowano Zmechanizowane Oddziały Milicji Obywatelskiej (ZOMO). W latach 80. działała tam Specjalna Zasadnicza Szkoła Zawodowa. Popadał w ruinę i czekał na nowego właściciela oraz gruntowny remont.

           Nie zachowały się prawie żadne elementy architektoniczne świadczące o dawnej świetności budynku. W części parteru i piwnic widoczne są jeszcze sklepienia kolebkowe i sklepienie krzyżowe, a w ścianach dawnej sali balowej – dwie półkolumny. Jedyną dekoracją elewacji są tympanony wieńczące szczytowe ściany oficyn oraz attyki ponad nimi. Od 1994 roku obiekt należy do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, nowy właściciel powoli doprowadza obiekt do stanu pełnej restauracji.            

                                               Opracowała Aleksandra Szymula

Bibliografia:

H. Gawarecki, Pałac Potockich w Lublinie, „Kalendarz Lubelski na rok 1958”, 1957

H. Wyszkowska, Pałac Potockich, „Zoom. Lubelski Informator Kulturalny” 2009, nr 10