Brama Grodzka w Lublinie
Brama Grodzka jest jedną z dwóch bram, zbudowanych na głównej osi miasta prowadzącej od traktu krakowskiego poprzez Bramę Krakowską i ul. Grodzką do zamku królewskiego. Znajduje się ona na końcu ul. Grodzkiej, na północno – wschodnim krańcu wzgórza staromiejskiego.
Budowla ta została wzniesiona w 1341 po najeździe Tatarów jako część murowanych obwarowań Lublina wzniesionych za czasów Kazimierza Wielkiego. Wysoka na 12 metrów brama założona była na planie czworoboku i posiadała ostrołukowy przejazd, nad którym mieściła się izba dla straży miejskiej. W XV i XVI wieku nadzór nad nią sprawował cech sukienników, trzymając nocną straż i zaopatrując ją w broń.
Strażnicy Bramy pilnowali, aby w nocy nikt nie mógł przez nią wydostać się z miasta. Przepisy pod tym względem były bardzo surowe. Nie wolno było otwierać Bramy po zapadnięciu zmroku nawet dla samego króla, dlatego w 1504 roku wielkie oburzenie mieszkańców wywołał postępek jednego z sukienników, który w nocy wypuścił Andrzeja Lasotę, podskarbiego lubelskiego.
Pierwsze naprawy zostały zanotowane w latach 50. XVI wieku. Przeprowadzili je lubelscy muratorzy Sebastian Włoch i Suffraganek. W latach 60. XVI wieku dobudowano przedbramie z drewnianym zwodzonym mostem prowadzącym do zamku. W 1587 murarz Brudny wykonał w miejsce drewnianego mostu murowany. Kilka lat później przebudowano również bramę, przesklepiając ją i kryjąc gontowym dachem.
Na początku XVII wieku budowlę podmyły wody opadowe, wobec czego znów niezbędna była przebudowa. Brama zyskała wówczas drugą kondygnację oraz dwuspadowy dach równoległy do przejazdu. Od południowego wschodu dobudowano dom wrotnego (pobierał opłaty od wjeżdżających), wykorzystywany później na stajnie. Widok budynku z tego czasu zachował się na miedziorycie Georga Brauna i Abrahama Hogenberga Civitates Orbis Terrarum, wydanym w 1618 w Kolonii.
Kolejne zmiany w wyglądzie musiały być dokonywane na początku XVIII wieku. Na obrazie Pożar miasta Lublina w 1719 r. (wykonanym około 1740) widoczna jest dość wysoka czworoboczna budowla zwieńczona renesansową attyką, z niższym przedbramiem wzniesionym na stromym stoku, wzmocnionym szkarpami i zakończonym krenelażem. Według przedstawienia przedbramie wyposażone było znów w drewniany zwodzony most.
Obecny wygląd budowli zawdzięczany jest przebudowie w 1785 (o czym świadczy umieszczona na elewacji, wypisana rzymskimi literami data) według projektu królewskiego architekta Dominika Merliniego. Ze względu na zły stan techniczny obiektu, działająca w Lublinie Komisja Dobrego Porządku pod przewodnictwem Kajetana Hryniewieckiego zwróciła się do króla Stanisława Augusta z prośbą o pokrycie kosztów remontu. Prace objęły wyrównanie wysokości bramy i przedbramia oraz nakrycie ich wspólnym dachem dwuspadowym, wykonanie czterech pomieszczeń sklepowych w przejeździe oraz pomieszczeń mieszkalnych nad nim. Spójne z bramą stały się również stajnie zmienione na sklepy, które zyskały sklepienia kolebkowe i wejście od przejazdu. Tym samym obiekt ten zmienił swą funkcję z obronnej na handlową i mieszkalną.
Od 1873 Brama Grodzka znajdowała się w rękach żydowskich. W wyniku licytacji obiekt ten oraz kamienice przy ul. Grodzkiej 21 i 36 nabył Chaim Kleinman za kwotę 2 500 rubli, przekazując później spadkobiercom. Kamienice w latach 60. i 80. XIX wieku rozbudowano i połączono z bramą. Na przełomie XIX i XX wieku budowla zyskała niskie półpiętro oświetlone przez duże koszowe okno, dostępne z dawnych stajni. Przez wiele lat nazywana była bramą żydowską, prowadzącą z chrześcijańskiego Lublina do położonej u stóp wzgórza zamkowego żydowskiej dzielnicy.
Brama Grodzka (Brama Żydowska) od strony ulicy Grodzkiej
(1918 – 1939 ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego)
W 1942 dach budynku strawił pożar. Trzy lata później osunęły się przylegające do niego oficyny. Wyburzenie kamienic nr 23 i 25 pogłębiło tylko zniszczenia bramy.
Po wojnie brama, jak i całe mienie pożydowskie, trafiła na własność Skarbu Państwa. Odbudowę zakończono dopiero w 1954 według projektu inż. Zamorowskiego na obchody dziesięciolecia Polski Ludowej. Do 1979 obiekt użytkowało Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych, a następnie instytucje kulturalne i artystyczne. Od 1992 swoją siedzibę ma tu Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN, który przywraca pamięć o przedwojennym żydowskim Lublinie. Lokalizacja tej instytucji w Bramie Grodzkiej, na styku nieistniejącej dzielnicy żydowskiej i miasta chrześcijańskiego ma również głęboki wymiar symboliczny. W latach 1994-2000 przeprowadzono generalny remont budynku, a w 2008 ponownie przesklepiono przejazd bramny.
Pomimo zniszczeń i przebudów budowla zachowała swoją klasycystyczną szatę nadaną przez Merliniego. Wysoka pierwsza kondygnacja z przejazdem bramnym zamkniętym odcinkiem łuku została zaakcentowana boniowaniem. W elewacji od ul. Grodzkiej na drugiej kondygnacji umieszczono trzy prostokątne okna na podokiennikach w formie prostokątnych płycin. Zwieńczenie stanowi klasycystyczny szczyt z prostokątnym polem wypełnionym królewskim monogramem SAR (Stanislaus Augustus Rex) w wieńcu laurowym i koronie oraz datą przebudowy MDCCLXXXV. Po bokach na cokołach ustawiono klasycystyczne kamienne wazy.
Brama Grodzka od strony ul. Grodzkiej
Elewacja od strony zamku jest wyższa ze względu na spadek terenu, lecz mniej efektowna. Dekorację trzech prostokątnych okien nad przejazdem bramnym stanowią cementowe opaski, a w trójkątnym szczycie umieszczono półkoliście zamknięte okno na osi oraz dwie analogiczne mniejsze ślepe wnęki po bokach. Przechodząc bramą, zauważyć można część ścian dzielących niegdyś bramę właściwą i przedbramie oraz wejścia prowadzące do lokali użytkowych i kamienic.
Brama Grodzka od strony Zamku
Bibliografia:
Knothe Z., Bramy miasta Lublina, „Gazeta Lubelska” 1946, nr 355
Łopaciński H., Najstarszy widok Lublina z 1618 r., Lublin 1901
Studziński J., Brama Grodzka w Lublinie. Opracowanie na zlecenie Centrum Kultury, Lublin 1992
Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Lublin 1974
Teodorowicz – Czerepińska J., Brama Grodzka w Lublinie. Dokumentacja naukowo – historyczna, Lublin 1983