Dawny zespół klasztorny ss. Wizytek
(obecnie Centrum Kultury)
ul. Peowiaków 12
W 1723 kanclerz wielki koronny Jan Szembek z żoną Ewą, wojewoda mazowiecki Stanisław Chomentowski z żoną Dorotą oraz jej bratem, wojewodą lubelskim Janem Tarło sprowadzili do Lublina z Krakowa zakon sióstr wizytek. W tym samym roku zakupiono grunty w niedalekiej odległości od Krakowskiego Przedmieścia, przy dzisiejszej ul. Peowiaków, pod budowę kościoła i klasztoru. Do czasu wybudowania tymczasowych drewnianych budynków w 1725 siostry mieszkały w pałacu Tarłów przy ul. Dolnej Panny Marii. W 1731 rozpoczęto budowę zachodniego murowanego skrzydła klasztornego z kaplicą. Rok później w pożarze drewnianych budynków zginęło pięć sióstr i siedemnaście osób świeckich. Pierwsza część murowanego klasztoru została oddana do użytku i poświęcona w 1734 roku. Na parterze zachodniego skrzydła mieściły się pomieszczenia użytkowe: refektarz, biblioteka, kapitularz, zaś na piętrze – dwanaście cel dla sióstr. W 1749 oddano do użytku pozostałą część klasztoru i poświęcono kościół wzniesiony według projektu Karola Baya, w którym wykonanych już było sześć polichromowanych iluzjonistycznych ołtarzy. Jego konsekracji dokonał trzy lata później biskup chełmski Józef Eustachy Szembek. Architektura lubelskiej świątyni miała nawiązywać do macierzystego kościoła św. Franciszka Salezego w Annecy we Francji. Staraniem pierwszej przełożonej przy klasztorze otworzono szkołę dla dziewcząt z arystokratycznych domów, w której uczono pisania, czytania, języka francuskiego i łaciny.
Cały zespół założony jest na planie kwadratu o boku 67 m, z wysuniętymi ryzalitami na narożach. Kościół umiejscowiono na osi, dzieląc północne skrzydło na dwie części. Pierwotnie założony był na planie prostokąta, z mniejszym kwadratowym prezbiterium. Po obu stronach prezbiterium wzniesiono dwa chóry zakonne, które wraz ze skrzydłami klasztornymi wydzieliły wewnątrz założenia trzy wirydarze, duży prostokątny i dwa mniejsze, kwadratowe. Przy dużym wirydarzu znajdowała się dwukondygnacyjna arkadowa galeria, w której w XIX wieku arkady zamurowano i wstawiono w nich okna. Po zachodniej stronie znajduje się kaplica z parterowym łącznikiem, tzw. lamus, założona na planie kwadratu o zaokrąglonych narożach. Budynek klasztoru jest dwukondygnacyjny, w większości sklepiony krzyżowo lub kolebkowo z lunetami, ze zredukowaną dekoracją architektoniczną w postaci skromnego belkowania, kryty dachem dwuspadowym. Artykulacja elewacji zachowała się jedynie na budynku kaplicy w postaci porządku toskańskiego z gierowanym belkowaniem. Teren klasztorny otoczony był murowanym ogrodzeniem, wzniesionym około 1730, z barokową bramą z dwiema wieżyczkami nakrytymi hełmami, znajdującą się przed fasadą kościoła, na końcu dzisiejszej ul. Kołłątaja.
Wizytki mieszkały w swoim klasztorze do 1810, kiedy obiekty te zamieniono na szpital wojskowy, a siostrom nakazano przenieść się do klasztoru karmelitów bosych przy ul. Świętoduskiej, gdzie przebywały do 1836 roku. Pretekstem do usunięcia sióstr miało być jakoby odnalezienie zwłok jednej z nich w zamurowanej celi. Kiedy plac Litewski w 1815 przekształcono w plac musztry, budynki poklasztorne przeznaczono na koszary wojskowe. Z przyległych ogrodów wycięto drzewa, tereny te przeznaczając na stajnie.
Pomimo starań zakonu o zwrot nieruchomości, władze podjęły decyzję o przebudowie kościoła na cerkiew prawosławną, a wizytki przeniesiono do klasztoru brygidek przy kościele Najświętszej Marii Panny Zwycięskiej. Z inicjatywy gen. Józefa Hurko, w latach 1836-1839 obiekt przebudowano według projektu Feliksa Bieczyńskiego i Ferdynanda Konotkiewicza, dodając mu wieżę od frontu i pięć kopuł na dachu. Według zachowanej dokumentacji ikonograficznej kopuły miały szafirowy kolor i złote gwiazdy.
Wizytki już nigdy nie powróciły do swojej siedziby, bowiem w 1882 zlikwidowano ostatecznie klasztor pobrygidkowski (nazywany niesłusznie również powizytkowskim), w którym przebywały, a ostatnie siostry osiedlono w Warszawie. Po odzyskaniu niepodległości rozebrano elementy architektury cerkiewnej jako znienawidzony symbol ucisku. We wnętrzu zmieniono dotychczasowe podziały, zamurowując niektóre korytarze i drzwi. Modyfikacji takiej poddano również budynek kościoła, dzieląc przestrzeń na dwie kondygnacje. Na jednej z nich urządzono kasyno wojskowe. Prawdopodobnie w tym czasie również zatynkowano iluzjonistyczne ołtarze. Po tych zmianach obiekt całkowicie stracił swój charakter sakralny. Podczas II wojny światowej Niemcy urządzili tu dom rodzinny dla żołnierzy, tzw. Soldatnheim. Do 1952 obiekt ten w dalszym ciągu służył wojsku, jako siedziba Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego oraz mieszkania dla rodzin wojskowych. W latach 60. XX wieku planowano rozbiórkę całego założenia, ostatecznie jednak adaptowano je na cele kulturalne, przeprowadzając remont w latach 1970 - 1979 według projektu Tadeusza Michalaka i Kazimierza Kwiatkowskiego. W podziemiach natknięto się na pozostałości XVIII-wiecznych polichromii z okresu wizytkowskiego. Działały tam między innymi Miejski Dom Kultury (przekształcony później w Lubelski Dom Kultury) oraz kawiarnia artystyczna Hades, które organizowały liczne wydarzenia artystyczne: muzyczne, teatralne, plastyczne i edukacyjne. W 1991 organizacje mieszczące się w dawnym klasztorze zostały scalone w Centrum Kultury – największą lubelską instytucję o takim profilu.
Przed kościołem znajduje się późnobarokowa kapliczka Chrystusa Frasobliwego datowana na 1767, która jako jedyny obiekt w założeniu klasztornym zachowała się bez większych zmian. Na czterech filarach z kanelowanymi pilastrami ze stylizowanymi jońskimi głowicami opiera się baldachim z dachem krytym dachówką i szczytem dekorowanym spływami wolutowymi i okrągłymi płycinami, zakończonym belkowaniem. Przy zakończeniach wolut ustawione są wazy o profilowanych czaszach. Całość wieńczy żeliwny krzyż. Pod baldachimem znajduje się barokowa rzeźba Chrystusa Frasobliwego, przypuszczalnie autorstwa Pawła Antoniego Fontany.
Opracowała Aleksandra Szymula
Bibliografia:
M. Wyszkowski, Centrum Kultury. Dawne zabudowania ss. wizytek, „Zoom. Lubelski Informator Kulturalny”, nr 4, 2005
Majewski K., Kościół i klasztor PP Wizytek w Lublinie, [w:] W kręgu badań nad sztuką polską, Lublin 1983, s. 59–76.