SZLAK PAMIĘCI ŻYDÓW LUBELSKICH
kolor niebieski,
13 przystanków,
czas zwiedzania około 3 – 4 godziny,
otwarty w 2001 roku.
Lublin przez wieki był miastem wielokulturowym, zamieszkiwanym przez przedstawicieli różnych wyznań i narodowości. Dużą część mieszkańców stanowiła społeczność żydowska, osiedlając się wokół zamku, staromiejskiego wzgórza i śródmieścia. Najstarsze wzmianki o Żydach osiadłych w Lublinie pochodzą z 1330 roku. W połowie XVI wieku istniała już gmina żydowska, która powoływała się na przywilej królewski z 1336 zezwalający im na osiedlanie się na Podzamczu. Okres największego rozwoju społeczeństwa żydowskiego miał miejsce w XVI i XVII wieku. Była to trzecia gmina co do wielkości po krakowskiej i lwowskiej na terenie Rzeczpospolitej. W 1602 okolice Lublina zamieszkiwało około 2 000 Żydów, podczas gdy całe miasto liczyło około 8 000 mieszkańców. Wobec tak szybkiego rozwoju żydowskich dzielnic pojawiły się wkrótce niepokoje wśród chrześcijańskiej części lublinian, która wystarała się o przywilej królewski De non tolerandis Iudaeis, zabraniający wyznawcom judaizmu osiedlania się w granicach murów miejskich.
Wraz ze wzrostem ludności żydowskiej rozwinęła się kultura i nauka hebrajska. W XVI wieku zaczęły ukazywać się pierwsze modlitewniki i książki. W 1578 powstała pierwsza oficyna wydawnicza założona przez Kalonymosa, której tradycje przejął z XIX wieku Samuel Arct, przenosząc je później do Warszawy. Od 1518 funkcjonowała tu jesziwa – uczelnia talmudyczna, która na mocy przywileju królewskiego stała na równi z pozostałymi uczelniami wyższymi, a przewodniczący posiadał tytuł rektora.
Od 1580 władzę nad społecznością żydowską sprawował Sejm Czterech Ziem, który obradował w Lublinie do 1725 roku. Pełnił on kontrolę nad życiem społecznym i religijnym, wysyłał przedstawicieli na sejmy Rzeczpospolitej, pilnował przestrzegania prawa i upominał się u króla o poszanowanie przywilejów nadanych społeczności żydowskiej. W XIX wieku miasto było także ośrodkiem chasydyzmu, którego przedstawicielem był słynny cadyk Jaakow Icchak Horowic–Szternefld nazywany Widzącym z Lublina. Przez cały XIX wiek Żydzi stanowili niemal połowę mieszkańców miasta, mając ogromny wkład w szkolnictwo, kulturę i produkcję przemysłową.
Eksterminacja narodu żydowskiego w czasie II wojny światowej sprawiła, że wraz z wyznawcami judaizmu zniknęły bezpowrotnie z mapy Lublina całe dzielnice. Zniszczono najważniejsze symbole żydowskie, świadczące o długiej historii i bogatym życiu religijnym i kulturowym tego społeczeństwa. Do dziś zachowało się tylko część obiektów pożydowskich. O tych nieistniejących przypominają tablice pamiątkowe, przekazy ikonograficzne, zarejestrowane wspomnienia mieszkańców miasta i literatura.
Przystanek 1. Plan byłej Dzielnicy Żydowskiej na Placu Zamkowym
Po prawej stronie schodów prowadzących do zamku umieszczono tablicę z planem byłej dzielnicy żydowskiej powstałej w XVI wieku. Główną ulicą biegnącą w poprzek dzisiejszego placu Zamkowego była ul. Szeroka, przy której stały dwu- i trzypiętrowe kamienice z mieszkaniami, sklepami i warsztatami, zawsze gwarna i tłoczna. Mieściło się tu kilkanaście synagog i domów modlitwy, w których zazwyczaj przebywali lubelscy chasydzi. Jednym z najważniejszych obiektów był dom pod nr 28, w którym mieszkał i nauczał Widzący z Lublina.
W 1941 Podzamcze zamieniono w getto, a sklepy i domy modlitwy w przytułki dla Żydów wysiedlonych z innych części miasta. W marcu 1942 większość mieszkańców wywieziono do obozów zagłady, a do 1943 zniszczono całą dzielnicę.
Przystanek 2. Zamek Lubelski
W więzieniu na zamku od początku jego istnienia obok Polaków przetrzymywano również Żydów. Większość przetrzymywanych tu wyznawców judaizmu zginęło w masowych egzekucjach na Górkach Czechowskich oraz przed ewakuacją Niemców z Lublina 22 lipca 1944, kilka godzin przed wkroczeniem wojsk polskich i sowieckich.
Przystanek 3. Dawny Kompleks Synagogalny
U stóp zamku od strony ul. Tysiąclecia znajduje się tablica oraz metalowa płaskorzeźba upamiętniające istnienie w tym miejscu zespołu synagog: Wielkiej Synagogi Maharszala, mniejszej synagogi Maharama oraz bożnicy Szywe Kryjem, mogących pomieścić razem około 3 000 wiernych. Budowę kompleksu przy nieistniejącej już ul. Jatecznej rozpoczęto w 1567 na mocy pozwolenia wydanego przez króla Zygmunta Augusta, w miejscu wcześniejszej synagogi drewnianej. Oprócz nabożeństw w obiekcie prowadzono również nauki; funkcjonowała tu bowiem pierwsza lubelska jesziwa, założona przez rabina Salomona Lurię. W 2. połowie XVII wieku synagoga otrzymała szatę renesansową, którą później zmieniono w wyniku odbudowy po zawaleniu się stropów w 1854 roku. W czasie okupacji Niemcy urządzili tu przytułek dla wysiedleńców, a następnie punkt zborny dla Żydów kierowanych do obozów zagłady. W 1943 w ramach akcji likwidacyjnej getta, synagogę, podobnie jak większość żydowskiej zabudowy, bezpowrotnie zniszczono.
Przystanek 4. Stary Kirkut
Na wzgórzu pomiędzy ulicami Kalinowszczyzna, Sienną i Floriańską znajduje się stary cmentarz żydowski, nazywany wcześniej Grodziskiem, założony prawdopodobnie około XVI wieku. Na jego terenie znajduje się najstarszy w Polsce, zachowany bez przenoszenia, nagrobek uczonego Jakuba Kopelmana z 1541 roku. Cmentarz jest miejscem spoczynku wielu członków lubelskiej gminy wyznaniowej. Na uwagę zasługuje nagrobek Jaakowa Ichcaka Horowica, nazywanego Widzącym z Lublina, w formie ohelu, czyli okratowanej osłony z zadaszeniem nad macewą. Liczne dewastacje mające miejsce już od XIX wieku sprawiły, że duża część nagrobków została zniszczona. Do 1939 znajdowało się tu kilka tysięcy macew, z czego do dziś przetrwało około dwustu.
Cmentarz jako cenny zabytek oraz miejsce kultu jest dostępny dla zwiedzających z przewodnikiem po uprzednim uzyskaniu zgody.
Przystanek 5. Nowy Kirkut
W 1829 z powodu braku miejsca na pochówki na dotychczasowym cmentarzu na Grodzisku zakupiono teren pod nowy cmentarz na północ od granic miasta. Z czasem jego obszar kilkukrotnie powiększano, między innymi o kwaterę dla żydowskich żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej. Najwięcej zmarłych pochowano tu do 1942, w czasie zagłady ludności żydowskiej. W okresie likwidacji getta na cmentarzu przybyło około 6 000 nagrobków. Po tym wydarzeniu teren liczący około 50 000 miejsc pochówku został całkowicie zniszczony przez hitlerowców, a macewy wykorzystano do utwardzenia tzw. Czarnej Drogi na Majdanek.
W latach 60. przez teren cmentarza przeprowadzono ulicę, która podzieliła go na dwie części. Obie zostały otoczone murem przypominającym uszkodzone macewy. Część południowa wciąż funkcjonuje jako czynny cmentarz grzebalny z Izbą Pamięci oraz obeliskiem upamiętniającym zagładę Żydów. Znajdują się tam nagrobki ze szczątkami ekshumowanymi z innych miejsc, macewy odnalezione w różnych częściach miasta oraz współczesne miejsca pochówków.
Przystanek 6. Dawna Uczelnia Mędrców Lublina
U zbiegu ul. Unickiej i Lubartowskiej znajduje się duży gmach żydowskiej szkoły talmudycznej znanej jako Jeszywas Chachmej Lublin, wystawionej w 1930 ze składek społecznych zebranych na całym świecie. Uczelnia po kierunkiem pierwszego rektora Majera Szapiro szczyciła się wysokim poziomem i nowoczesnymi metodami nauczania Talmudu. W budynku mieściła się aula wykładowa z bożnicą i szeroką galerią, sala konferencyjna, gabinety, pokoje gościnne, mieszkanie rektora i biblioteka, w której przechowywano ponad dwanaście tysięcy, często unikatowych, tomów ksiąg. Szkoła była dostosowana do potrzeb rytualnych; posiadała własną piekarnię, kuchnię, salę jadalną a także łaźnię z basenami i pralnię. Program nauczania trwał 5 lat, wymagał od studentów wiele wyrzeczeń i ogromnego skupienia. Aby dostać się do Jeszywas, należało znać na pamięć kilkaset stron Talmudu.
W czasie II wojny światowej budynek przejęło wojsko niemieckie, lokalizując tam swój posterunek, a następnie szpital. Wyposażenie zrabowano i zniszczono, zniknął również cały księgozbiór. Sam budynek nie ucierpiał i po wojnie został przejęty przez UMCS, a potem przez Akademię Medyczną. W 2003 uczelnię zwrócono Warszawskiej Gminie Żydowskiej, która po remoncie urządziła tam synagogę oraz czterogwiazdkowy hotel Ilan, oferujący rytualne kąpiele w tzw. mykwach oraz kuchnię koszerną.
Przystanek 7. Dawny Szpital Żydowski
Budynek został wzniesiony staraniami gminy żydowskiej według projektu Mariana Jarzyńskiego w 1886 roku. Mimo, że placówka finansowana była jedynie z prywatnych datków, uważana była za jeden z najlepiej wyposażonych i najnowocześniejszych szpitali w kraju, w którym pracowali znakomici specjaliści. W marcu 1942 do lecznicy wtargnęli Niemcy, wywożąc, a następnie mordując wszystkich pacjentów i personel. Po wojnie urządzono tu klinikę ginekologiczno–położniczą, która działa do dziś jako oddział szpitalny.
Przystanek 8. Dawny Dom Ludowy im. Icchaka Lejby Pereca
Na wzgórzu Czwartek wybudowano tzw. Dom Ludowy im. Pereca, centrum życia społecznego wspólnoty żydowskiej, którego otwarcie zaplanowano na 1939 rok. Po wybuchu wojny budynek zamieniono na szpital epidemiczny, a po jej zakończeniu Centralny Komitet Żydowski utworzył tam ośrodek pomocy dla Żydów, wyposażony w stołówkę i sale noclegowe. W 1945 funkcjonowało tam schronisko z salą ambulatoryjną, izbą chorych i kuchnią, a potem także żłobek i przedszkole dla dzieci żydowskich. Obecnie budynek jest siedzibą lubelskiego oddziału Narodowego Funduszu Zdrowia.
Przystanek 9. Synagoga Chewra Nosim i Izba Pamięci Żydów Lubelskich
Przy ul. Lubartowskiej 10 znajduje się jedyna zachowana przedwojenna bożnica, będąca również siedzibą lubelskiego oddziału Towarzystwa Społeczno–Kulturalnego Żydów w Polsce. Założyło ją Bractwo Tragarzy Zwłok (Chewra Nosim) pod koniec XIX wieku. Na pierwszym piętrze kamienicy znajduje się dom modlitwy, gdzie do 1939 miały miejsce modły i wykłady talmudyczne. Po wojnie do 1984 odbywały się tu regularne nabożeństwa, obecnie jest to miejsce pamięci i świadectwo istnienia przedwojennej społeczności żydowskiej w Lublinie. Odbywają się tu spotkania z okazji największych żydowskich świąt. Dla zwiedzających bożnica czynna jest w każdą niedzielę. Warto zobaczyć wystawę stałą Jesteśmy, prezentującą powojenne życie lubelskich Żydów. W sali dla mężczyzn znajduje się zrekonstruowane wyposażenie i sprzęty liturgiczne z czasów powojennych.
Przystanek 10. Pomnik Ofiar Getta
Pierwotnie pomnik powstały w 1963 ustawiony był na placu w okolicy ul. Lubartowskiej i Świętoduskiej, przy granicy dawnej dzielnicy żydowskiej. Na wysokim obelisku przypominającym kształt macewy widoczne są wklęsłe kontury postaci ludzkich, a na jednej ze ścian – fragment Poematu o zamordowanym narodzie żydowskim w języku polskim i hebrajskim. Pod pomnikiem złożono urny z prochami pomordowanych na Lubelszczyźnie.
W związku z planowana inwestycją przy ul. Świętoduskiej w 2005 monument przeniesiono tymczasowo w okolice ul. Niecałej, a prochy spod pomnika złożono na nowym cmentarzu żydowskim.
Przystanek 11. Budynek dawnej siedziby Centralnego Komitetu Żydów w Polsce oraz Wojewódzkiego Komitetu Żydów w Lublinie
W kamienicy u zbiegu ulic Rybnej i Noworybnej od listopada 1944 działały organizacje mające na celu udzielanie pomocy ocalałym z zagłady Żydom, odbudowę życia społeczno–kulturalnego oraz sprawowanie administracji nad wewnętrznymi sprawami tego narodu. Komitet w Lublinie funkcjonował przez trzy miesiące, w lutym 1945 przeniósł się do Warszawy.
Przystanek 12. Dawny Żydowski Dom Sierot, tzw. Ochronka
W 2. połowie XIX wieku założono w Lublinie sierociniec dla dzieci żydowskich i starców, przeniesiony z ul. Podzamcze do kamienicy na ul. Grodzką 11. Mieszkające tam dzieci miały zapewnione utrzymanie, jedzenie, ubranie i naukę. W budynku przeznaczonym dla trzydziestu podopiecznych w czasie II wojny światowej przebywała ponad setka dzieci i starców. W marcu 1942 podczas akcji likwidacyjnej getta dzieci z opiekunkami oraz starcy zostali wywiezieni i rozstrzelani. O ich tragicznym losie przypomina tablica na budynku, umieszczona w 45. rocznicę likwidacji getta. Szczątki zamordowanych wychowanków ochronki zostały ekshumowane i złożone na nowym cmentarzu żydowskim.
Obecnie budynek jest siedzibą Młodzieżowego Domu Kultury Pod Akacją.
Przystanek 13. Brama Grodzka
Brama została wzniesiona jako element systemu obronnego miasta po 1341 roku. Kilkukrotnie przebudowywana, przez wieki stanowiła historyczną granicę pomiędzy miastem chrześcijańskim, usytuowanym w obrębie murów na staromiejskim wzgórzu, a dzielnicą żydowską na Podzamczu. Od 1873 budowla znajdowała się w rękach żydowskich, po wojnie, jak większość mienia pożydowskiego, została włączona do Skarbu Państwa. Przez wiele lat obiekt użytkowały placówki szkolne i kulturalno–oświatowe, a od 1992 jest siedzibą Ośrodka Brama Grodzka – Teatru NN, który przywraca pamięć o przedwojennym żydowskim Lublinie. Ośrodek organizuje liczne przedsięwzięcia, wystawy, prezentacje i spotkania, które mają na celu ochronę wielokulturowego dziedzictwa miasta oraz upamiętnienie społeczności żydowskiej.
